Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

453

Ədəbiyyat

Həmzəyev M.Ə. Ailədə uşaqların oyunlarına rəhbərlik. –

Bakı, 1965

Qədirov Ə.Ə.  Yaş psixologiyası. – Bakı, 2002

Vozrastnaə i pedaqoqiçeskaə psixoloqiə.  Xrestomatiə.  –

M., 2001, s. 11-61

Qreys Krayq   Psixoloqiə razvitiə. –Piter, 2002, s. 207-

243   

Mayers D. Psixoloqiə. – M., 2001, s. 124-157

Muxina V.S.  Detskaə psixoloqiə. – M., 1985, s.221-261

Zaporojeü A.V.   İzbrannıe psixoloqiçeskie trudı. V 2-x

T. – M., 1986, t.1.s.52-99;154-215

Glğkonin D.B.    Detskaə psixoloqiə.  – M.,  1960,  s.138-

293

Glğkonin D.B.  Psixoloqiə iqrı. – M., 1978, s.151-168

---

454

2 0 - c i F Ə S İ L

KİÇİK MƏKTƏBLİLƏRİN PSİXİ İNKİŞAFI

Qısa xülasə

Uşağın məktəb həyatının ilk dövrünün psixoloji xüsusiyyətləri. 

Kiçik məktəb yaşının başlanğıcı və sonu ilə əlaqədar olaraq özünü göstərən

psixoloji dəyişiklik.  Məktəbə daxil olmaqla əlaqədar uşağın qarşılaşdığı

problemlər.  Uşağın öz həyat tərzində,  gün rejiminə,  onu əhatə edənlərlə

münasibətindəki dəyişikliklərin zəruriliyi,  intensiv əqli iş zamanı kiçik

məktəblilərin tez yorulmasının səbəbləri. 

Kiçik yaşlı məktəblilərdə idrak proseslərinin inkişafı.  İdrak

proseslərinin qeyri-ixtiyaridən ixtiyari tənzimlənməyə çevrilməsi.  Kiçik

yaşlı məktəblilərdə qavrayışın,  diqqətin,  hafizənin,  təfəkkürün,  təxəyyülün

və nitqin inkişaf xüsusiyyətləri.

Kiçik məktəblilərdə hisslərin,  iradə və xarakterin inkişafı.

Hisslərin inkişaf xüsusiyyətləri.  Hisslərin az davamlılığı və keçiciliyi. 

Uşaqların öz hisslərini gizləməkdə çətinlik çəkmələri. Ali hisslərin təzahürü

xüsusiyyətləri. İradənin formalaşması və ona təsir edən amillər. Xarakterin, 

şəxsiyyətin bəzi əlamətlərinin formalaşması. 

---

455

VI.20.1. Uşağın məktəb həyatının ilk dövrünün

psixoloji xüsusiyyətləri

Kiçik məktəb yaşının başlanğıcı və sonu ilə əlaqədar

özünü göstərən psixoloji dəyişiklik.  Kiçik məktəb yaşı 6-10 

yaşı əhatə edir.  Bu dövrün başlıca xüsusiyyətləri-uşağın

məktəbli olması,  əsas fəaliyyətini təlim fəaliyyəti təşkil

etməsindən ibarətdir.  Bu dövrdə inkişafetdirici oyunlar

təlimdən sonra ikinci yeri tutur.  Bu dövr bir növ keçid dövrü

olub,  məktəbəqədər dövrün xüsusiyyətləri ilə məktəblinin

xüsusiyyətlərini

birləşdirir.  Şəxsiyyətin

bir

çox

psixi

xüsusiyyətlərinin əsası məhz bu dövrdə qoyulur.  Məktəbə

təzəcə daxil olduğu vaxt rastlaşdığı çətinliklər kiçik məktəb

yaşının sonunda aradan qalxmış olur, təlim fəaliyyəti oyundan

tamamilə fərqli xüsusiyyətlərini əldə edir. 

Məktəbə təzəcə daxil olan uşaq bir sıra problemlərlə

qarşılaşır.  O,  artıq şagirddir.  Buna görə də şagirdlər üçün

nəzərdə tutulan qaydalara əməl etməli,  həmişə eyni vaxtda

zənglə sinfə girib sinifdən çıxmalı,  bütün dərs ərzində sakit

oturmalı, sinifdən çıxmaq və ora daxil olmaq üçün müəllimdən

icazə almalı, onun bütün tələb və göstərişlərini yerinə yetirməli

olur. Bunlarla yanaşı olaraq uşağın ünsiyyət sahəsi genişlənir, 

tamamilə yeni adamlarla:  müəllimlər və həmyaşıdları ilə

rastlaşır, onlarla birgə fəaliyyət zamanı ünsiyyətə girməli olur. 

Müəllim onun yeni nüfuz sahəsinə çevrilir.  Tədricən sinif

kollektivində qarşılıqlı münasibətlər formalaşır. Bütün bunlara

uşaqlar asanlıqla alışa bilmirlər.  Burada uşağın məktəbə psi-

xoloji hazırlığından çox şey asılı olur.

Uşağın

həyat

tərzi

və

münasibətlərindəki

dəyişikliyin zəruriliyi. Məktəb təcrübəsi göstərir ki,  məktəbə

yeni daxil olmuş uşaq öz həyat tərzində,  gün rejimində,  onu

əhatə edənlərlə münasibətində dəyişiklik etmədən məktəb

---

456

həyatına uyğunlaşa bilmir.  Ona görə də məktəb həyatı uşaq

üçün cansıxıcı olur, bu vəziyyətdən çıxmaqda çətinlik çəkir. Bu

cür çətinliklərin aradan qaldırılması və uşağın öz həyat tərzi və

münasibətlərində dəyişiklik etməsi işində müəllimlərin üzərinə

ciddi vəzifələr düşür. Müəllimin qayğıkeş yanaşması bu prose-

sin asanlıqla keçməsinə səbəb olur.

Məktəbə

təzəcə

gələn

uşaqların

qarşılaşdıqları

çətinliklərdən biri də ondan ibarətdir ki,  ilk dəfə olaraq

məktəbdə həyata keçirməli olduqları dərinləşmiş məhsuldar

əqli iş onlardan hövsələ,  emosiyalarını saxlaya bilmək,  təbii

hərəki fəallığı tənzim etməyi, diqqətini tədris məsələləri üzərin-

də cəmləşdirməyi və saxlaya bilməyi tələb edir.  Lakin kiçik

məktəblilərin heç də hamısı bunlara əməl edə bilmirlər. Onlar-

dan çoxu asanlıqla və tez yorulurlar.

Xüsusilə birinci sinfə qəbul olunmuş uşaqlar öz

davranışlarını tənzim etməkdə çətinlik çəkirlər.  Birinci sinif

şagirdlərinin çoxunda uzun müddət özünü eyni vəziyyətdə sax-

lamaq, özünü idarə etmək üçün iradi güc çatmır. 

Məktəbdə məşğələ zamanı müəllim uşaqlara suallar ve-

rir,  onları fikirləşməyə məcbur edir.  Eyni iş ailədə də təkrar

olunur.  Valideyn uşaqdan ev tapşırıqlarını yerinə yetirməyi

tələb edir. Bu cür gərgin əqli iş uşaqları asanlıqla yorur. Psixo-

loqlar bunun səbəbini uşağın məhz əqli işdən yorulması ilə

deyil,  fiziki özünütənzimi həyata keçirə bilməmələri ilə izah

edirlər.

VI.20.2. Kiçik yaşlı məktəblilərdə idrak proseslərinin    

inkişafı

Kiçik məktəb yaşı dövründə məktəbə daxil olmaqla

əlaqədar idrak prosesləri möhkəmlənir və inkişaf edir. 

L.S.Vıqotskinin fikrincə bu proseslər kiçik məktəb yaşının so-

nunda “təbii”  proseslərdən “mədəni”  proseslərə çevrilməlidir, 

---