66
dərk olunmuş ehtiyacları olmaqla daha geniş anlayış kimi
qəbul edilir. Tələbatlar insanın ehtiyacları ilə yanaşı onun öz
ehtiyaclarına münasibətini də əks etdirir. Bu baxımdan
tələbatlar insanın konkret həyat şəraitindən asılılığını ifadə
edən və onun bu şəraitdə fəallıgını şərtləndirən özünəməxsus
psixi halətdir. Tələbatlar və onların növləri barədə kitabın 5-ci
fəslində ətraflı bəhs olunduğuna görə burada deyilənlərlə
kifayətlənməli olduq.
Fəaliyyətin motivləri. İnsanı əhatə edən cisim və hadisələr
heç də daima deyil, onun həyatının müxtəlif vaxtlarında
tələbatlarının obyekti olur və onu müvafiq fəaliyyətə təhrik
edir. Bununla yanaşı olaraq insanın bu və ya digər tələbatını
ödəyən obyekt yalnız eyni bir cisim və hadisədən ibarət olmur.
Müxtəlif cisim və hadisələr tələbatın obyektinə çevrilərək
insanı fəaliyyətə təhrik edə bilir. Tələbatların ödənilməsi ilə
əlaqədar olaraq insanı hər hansı bir məqsədə yönəlmiş işə,
fəaliyyətə təhrik edən amillərə, səbəblərə motiv deyilir. İnsan
fəaliyyətinin motivləri özlərinin çoxcəhətliliyi ilə xarakterizə
olunur.
Motivlər hər şeydən əvvəl bir-birlərindən tələbatların
növlərinə görə fərqlənirlər. Bununla yanaşı olaraq motivlər
tələbatların kəsb etdiyi formalara, onların genişliyinə və ya
məhdudluğuna, reallaşdıqları fəaliyyətin konkret məzmununa
və s. görə fərqlənirlər. Təcrübə göstərir ki, fəaliyyətin
mərəkkəb növləri, adətən, bir motivə deyil, eyni vaxtda təsir
göstərən bir neçə motivə cavab verir ki, bu da motivləşmə
adlanır. Motivləşmə elə motivlər birliyidir ki, şəxsiyyətin
yönəlişliyini
müəyyən
etməklə
onun
fəaliyyətinin
səmərəliliyini də şərtləndirir.
Tələbatlarda olduğu kimi motivlər təbii və ali (maddi və
mənəvi) ola bilir. Bundan başqa A.N.Leontyevə görə motiv ob-
raz, anlayış, fikir, ideal şəklində də çıxış edə bilir.
Qeyd edilənlərlə yanaşı olaraq özünün xarakteri və
67
fəaliyyət prosesində oynadığı rola görə motivlərin aşağıdakı
növlərini qeyd etmək olar: 1) situativ və geniş motivlər; 2)
fəaliyyətin nəticəsinə və onun özünə doğru yönələn motivlər;
3) eqoistik və ictimai əhəmiyyətli motivlər.
Motivləri
təzahür
xüsusiyyətlərinə
görə
psixoloji
ədəbiyyatda geniş istifadə olunan iki qrupa ayırmaq müm-
kündür: 1) geniş sosial motivlər və 2) idrak motivləri.
Psixoloji ədəbiyyatda motivləri dərk edilən və dərk
edilməyən olmaqla daha iki qrupda birləşdirirlər.
Dərk edilən motivlər nəyin bizi bu və ya digər işə,
fəaliyyətə təhrik etməsini anlamagımız, dərk etməyimizlə
fərqlənir. Dərk edilməyən motivlərə gəldikdə elə təhriklər
nəzərdə tutulur ki, həmin təhriklərin mahiyyətini biz tam
aydınlığı ilə dərk edə bilmirik. Bu cür motivlərə həvəsi,
ustanovkanı aid etmək mümkündür.
Motivlər özlərinin növləri ilə yanaşı davamlılıqları, emo-
sional çalarları və ya modallıqları, qüvvələri və ifadə
xüsusiyyətlərinə görə də bir–birindən fərqlənirlər.
II.3.3. Fəaliyyətin quruluşu
Fəaliyyətin
quruluşu
haqqında
anlayış. İnsan
fəaliyyətini nəzərdən keçirdikdə onun özünəməxsus quruluşu
diqqəti cəlb edir. İnsanın hər cür fəaliyyəti eyni quruluşda, eyni
sistem və ardıcıllıqda həyata keçir. Başqa sözlə, bütün fəaliyyət
növlərində eyni ümumi struktur komponentlər özünü göstərir.
İnsanın istər maddi, istərsə də mənəvi fəaliyyətinin quruluşunu
təhlil etdikdə onun təxmini məzmununu təşkil edən aşagıdakı
əsas elementləri, komponentləri aşkara çıxarmaq mümkün
olur: fəaliyyətin motivləri, fəaliyyətin məqsədi və fəaliyyətin
vasitələri.
Motivlər haqqında yuxarıda qeyd etdiklərimizdən aydın
olduğu kimi, motiv insanı hər hansı bir fəaliyyətə təhrik edən,
yönəldən səbəblərdir. Hər cür fəaliyyət zamanı müvafiq
tələbatdan doğan səbəblər bizi həmin fəaliyyətə girişməyə və
68
bu yolla öz tələbatımızı ödəməyə yönəldir.
Məqsədə gəldikdə o, insanın fəaliyyət zamanı hansı
nəticəyə nail olmağa yönəlməsidir. Son nəticə daima
fəaliyyətin məqsədi kimi təzahür edir. Məhz buna görə də insan
fəaliyyəti daima dərk olunmuş məqsədləri ilə tənzim edilir.
İnsanın həmin fəaliyyəti nə dərəcədə adekvat yerinə yetirməsi
qarşıya qoyulan məqsədi həyata keçirməsi ilə xarakterizə olu-
nur.
Bəzən fəaliyyətin motivi və məqsədi üst-üstə düşsə də
çox vaxt məqsəd və motiv özünün xüsusiyyətlərinə görə bir-
birlərindən fərqlənirlər. Məsələn, tələbədə olmayan hər hansı
bir kitabı almaq üçün kitab mağazasına getməsi həm motiv
həm də məqsəd rolunu oynaya bilər. Lakin «psixologiya»
dərsliyini almaq üçün kitab mağazasına getmək onun məqsədi,
həmin fənlə maraqlanması, sabahkı seminara hazırlaşması üçün
getməsi isə motivi ola bilər.
Fəaliyyətin vasitələrinə gəldikdə o, həmin fəaliyyətin
həyata keçirildiyi yollardır. Başqa sözlə insan həmin fəaliyyət
zamanı qarşısına qoydugu məqsədə hansı yollarla nail olur.
Şəbhəsiz həmin yol və vasitələrin düzgün seçilməsi fəaliyyətin
səmərəli şəkildə həyata keçirilməsi üçün mühüm şərtdir.
Bütövlükdə götürüldükdə insanın hər cür fəaliyyətinin
quruluşunda motiv, məqsəd, müvafiq işlər, onların icrası,
qiymətləndirilməsi və nəzarət kimi mühüm komponentlər
özünü göstərir. Bunları ümumiləşdirilmiş şəkildə götürmüş ol-
saq fəaliyyətin üç mərhələni keçdiyini söyləyə bilərik: hazırlıq,
icra və qiymətləndirilmə. Fəaliyyətin icra mərhələsində insan
müvafiq işləri və hərəkətləri həyata keçirir ki, bu da həmin
fəaliyyətin məzmununu, ən mühüm komponentini təşkil edir.
Onlara qısa nəzər salaq.
İş və hərəkətlər. Fəaliyyət prosesində insan istər-istəməz
müvafiq cari məsələləri həll etməli olur. Fəaliyyətin sadə bir
cari məsələni həll etməyə yönəlmiş nisbətən bitmiş elementi iş
Dostları ilə paylaş: |