130
şagirdlərlə aparılan işin çətinləşməsinə, bir növ nəticəsiz
qalmasına səbəb olur. Ona görə də müəllim birinci növbədə bu
cür məna maneələrinin yaranmasının qarşısını almağa
çalışmalıdır. Bu cəhətdən müəllim və tərbiyəçi üçün əsas prob-
lem zəruri təsir vasitəsini seçmək deyil, həm də rəftar və
davranışını motivlərini, onun baxışlarını, münasibətlərini
bilməkdir. Belə olduqda məna maneələrinin yaranmasının
qarşısı alına bilir.
II. 4. 4. Ünsiyyət insanların bir-birini qavraması
və anlaması kimi
Ünsiyyət
prosesində
insanlar
təkcə
informasiya
mübadiləsi aparmaqla, bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərməklə
kifayətlənmir, eyni zamanda bir-birlərini qavrayır və anlayırlar.
Bu ünsiyyətin perseptiv cəhətini təşkil edir. Ünsiyyətin persep-
tiv cəhəti heç də digər cəhətlərindən az əhəmiyyətə malik
deyildir.
Həqiqi ünsiyyət o zaman mümkün olur ki, qarşılıqlı təsir
prosesinə daxil olan insanlar özlərinin qarşılıqlı anlama
səviyyələrini
qiymətləndirə, tərəf
müqabillərinin
hansı
keyfiyyətlərə malik olması barədə özlərinə hesabat verə
bilsinlər. Ona görə də ünsiyyətin iştirakçıları şüurlarında bir-
birinin daxili aləmini yaratmağa, hisslərini, davranış
motivlərini, əhəmiyyətli obyektlərə münasibətini anlamağa
cəhd göstərirlər. Başqa sözlə, bir-birini dəqiq qavramağa və
anlamağa çalışırlar. Qavrama və anlama nə qədər dəqiq və
ətraflı olarsa onların qarşılıqlı münasibətləri də bir o qədər
səmərəli xarakter daşıya bilir. Fərd başqa adamları dərk
etməklə onlarla birgə fəaliyyətin perspektivlərini daha yaxşı
müəyyənləşdirmək imkanı əldə edir. Məhz onların daxili
aləmlərinin dəqiq «öyrənilməsi» birgə fəaliyyətlərinin müvəf-
fəqiyyətlə həyata keçməsi üçün mühüm şərtdir.
131
İnsanların bir-birlərini qavramalarının mexanizmləri.
Məlum olduğu kimi, ünsiyyət prosesində ən azı iki adam
iştirak edir. Onlar bir-birilə informasiya mübadiləsi aparır, bir-
birinə qarşılıqlı təsir göstərir və bir-birlərini qavramağa,
anlamağa çalışırlar. Bəs onlardan hər biri digərinin zahiri
davranış tərzinə görə özündə onun daxili aləmi barədə
təsəvvürü necə yaradır? Bu sual daima mütəxəssislərin
diqqətini cəlb etmiş və ciddi tədqiqatlar nəticəsində onlar bu-
rada qarşılıqlı qavrama və anlamanın üç mühüm mexanizm
əsasında baş verdiyini aşkara çıxarmışlar: eyniləşdirmə, ref-
leksiya və stereotipləşdirmə.
Eyniləşdirmə – başqa adamın davranışını şüurlu və
şüursuz olaraq subyektin özünün davranış tərzlərinə
oxşatmaq, bənzətməklə qavraması və anlamasından ibarətdir.
Başqa sözlə, çox vaxt insanlar qarşılıqlı əlaqə şəraitində
özlərini qavradıqları adamın yerinə qoymağa cəhd göstərməklə
onun daxili vəziyyəti, keçirdiyi hisslər, fikirlər, davranış
motivləri və s. haqqında mülahizə yürütməyə çalışırlar. Bu za-
man həmin adamın (və ya adamların) davranış tərzini bir növ
həmin şəraitdə özlərinin keçirə biləcəkləri psixoloji hallarla
eyniləşdirirlər. Özlərinin bu kimi şəraitdə keçirmiş olduqları və
keçirə biləcəkləri hisslər və vəziyyət onları qavramaq üçün əsas
olur.
İnsanın başqalarını qavraması zamanı təkcə subyektin
başqalarını anlaması deyil, onunla ünsiyyətə girən, təmasda
olan fərdin onu necə qavraması və anlamasına diqqət
yetirilməsi də vacibdir. Subyektin ünsiyyətdə olduğu adamlar
tərəfindən necə qavranıldığını dərk etməsi refleksiya
formasında baş verir. Psixoloqlar refleksiyanı başqa adamları
qavramanın tərkibinə daxil edirlər. A.B.Petrovskinin fikrincə,
başqa adamı anlamaq qismən həmin adamın qavrayış subyekti
kimi sənə münasibətini dərk etmək deməkdir.
1
Deməli, insan-
1
Петровский А.В., Ярошевский М.Г. Психология. – М., 2002, с.256
132
ların bir-birini qavramasını güzgünün ikiqat əks etdirməsinə
bənzətmək mümkündür. İnsan başqasını əks etdirməklə, həmin
başqasını əks etdirmə güzgüsündə özünü də əks etdirir.
Ünsiyyət prosesində eyniləşdirmə və refleksiya vəhdətdə baş
verir.
İnsanların bir-birini qavraması və anlamasının mexaniz-
mi kimi stereotipləşdirmə də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Stereotipləşdirmə – davranış forması və onun şərhinin
artıq bizim üçün məlum olan və ya məlum hesab edilən
hadisələrə, başqa sözlə sosial stereotiplərə uyğun təsnifindən
ibarətdir. Burada stereotip bir ştamp kimi istifadə olunan
formalaşmış insan surəti götürülür. Stereotipləşdirmə sub-
yektin öz şəxsi təcrübəsini ümumiləşdirməsi və bu zaman ki-
tablardan, kinofilmlərdən aldığı məlumatların ona əlavə
edilməsi nəticəsində də yarana bilər. Bu zaman həmin bilik
nəinki şübhəli, hətta yanlış xarakter daşıya, düzgün nəticələrlə
yanaşı, tamamilə yanlış nəticələrə də gətirib çıxara bilər. Bu
baxımdan stereotipləşdirmə kauzal atribusiyanın bir növ mex-
anizmini təşkil edir. Kauzal atribusiya latınca causa – səbəb
və attribuo – vermək sözlərindən əmələ gəlib şəxsiyyətlərarası
anlama zamanı digər adamın davranışının səbəb və
motivlərinin şərhindən ibarətdir. Burada isə bəzən qabaqcadan
yaranmış yanlış fikir stereotipləşməyə əsaslı təsir göstərir.
Kauzal atribusiyanın xarakteri müxtəlif şəraitdən asılı ola
bilir. Belə ki, məsələn, tanış olmayan adamı qavrayarkən sub-
yektin aldığı ilkin məlumat böyük rol oynaya bilər.
Psixoloqlar belə bir eksperiment aparmışlar. İki qrupda
tələbələrə eyni bir adamın fotoşəklini göstərmişlər. Birinci
qrupda eksperimentator onu görkəmli alim kimi, ikinci qrupda
isə cinayətkar kimi təqdim etmişdir. Hər iki qrupda tələbələrə
xarici görkəminə görə həmin adamı səciyyələndirmək
tapşırılmışdır. Birinci qrupda yoxlanan tələbələr şəkildəki
adamı səciyyələndirərkən göstərmişlər ki, bu adam çox gərgin
işləyən, rəhimli, xoşxasiyyət, qayğıkeş, həssas, ağıllı adamdır.
Dostları ilə paylaş: |