Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

175

diqqət doğurur.  Həmin nəzəriyyə tərəfdarları şəxsiyyətə

cəmiyyətdəki həyat və fəaliyyət prosesində yaranan hər hansı

bir psixoloji törəmə kimi,  insan təcrübəsinin inkişafı,  ictimai

davranış formalarının mənimsənilməsi məhsulu kimi baxırlar. 

Həmin istiqamətin nümayəndələrinin əsərlərində tez- tez

belə bir fikir irəli sürülür ki, insanda əvvəlcədən humaniod, al-

truistik tələbatlar mövcud olur və məhz həmin tələbatlar insan

davranışının mənbəyini təşkil edir. 

Humanist psixologiya məktəbinə mənsub olan amerika

psixoloqu Karl Rocers (1902- 1987)  şəxsiyyətin strukturunun

fundamental komponenti kimi mən konsepsiyasını qəbul

etmişdir.  Onun nəzəriyyəsi özünüaktuallaşdırma adı ilə

məşhurdur.  Onun fikrincə mən konsepsiya subyektdə ətraf

mühit (birinci növbədə sosial mühit)  arasındakı qarşılıqlı təsir

prosesində formalaşır və onun davranışının özünütənziminin

inteqral mexanizmini təşkil edir. Mən konsepsiya və ideal mən

haqqındakı təsəvvürləri arasındakı uyğunlaşma,  eləcə də

bilavasitə real təcrübə və real «mən»  arasındakı uyğunluğun

pozulması özünüaktuallaşdırma cəhdi yaradır. 

Karl Rocersə görə hətta ən ilkin tələbat və cəhd insana o

şəraitdə təsir göstərə bilər ki,  onlar müvafiq normalara uyğun

olsun.  Onun fikrincə tələbat müsbət qiymətləndirildikdə

şəxsiyyətin inkişafı ilə yanaşı həmin tələbatlar daha da əsaslı

olmağa başlayır və son nəticədə insan öz      orqanizminin

tələbatlarının ödənilməsindən çox,  başqa adamların onu

bəyənməsinə və ona hörmət etməsinə ehtiyac duymağa

başlayır.  Hörmət əsasında özünəhörmət baş verir ki,  bu da

fərdin mühüm tələbatlarından birinə çevrilir. 

Humanist psixologiyanın ən ifrat nümayəndələrindən biri

amerikan psixoloqu Abraham Maslau (1908- 1970) olmuşdur. 

O,  şəxsiyyət tələbatlarının ierarxik quruluşunu vermişdir.  Bu-

nunla əlaqədar olaraq o,  insan tələbatlarının yeddi səviyyəsini

qeyd etmişdir (bax, şəkil 8).  Bunu həmin tələbatların ierarxik

piramidası kimi təsəvvür etmək olar. 

---

176

Şəkildən göründüyü kimi burada ən aşağı  səviyyədə olan

fizioloji tələbatlardan başlayaraq ən ali tələbat olan özü-

nüaktuallaşdırmaya qədər ierarxik yüksəliş baş verir:  

 Fizioloji (üzvü) tələbatlar

 Təhlükəsizliyə tələbat

 Mənsubiyyətə və məhəbbətə tələbat

 Hörmətə olan tələbat

 İdrak tələbatları

 Estetik tələbatlar.

 Özünüaktuallaşdırmaya tələbat

Nəhayət, 

şəxsiyyətin

humanistik

nəzəriyyələrinə

R.Meyyin (1909- 1994) ekzistensional psixologiya nəzəriyyəsi

də

daxildir.  Bu

nəzəriyyə

humanistik

psixologiyanın

istiqamətlərindən birini təşkil edir.  Ekzistensional psixo-

logiyanın öyrəndiyi sahələr aşağıdakılardan ibarətdir:    1)  za-

man,  həyat və onun problemləri; 2)  azadlıq,  məsuliyyət və

seçmə problemləri;  3) ünsiyyət,  məhəbbət və tənhalıq prob-

lemləri;  4)  yaşamağın,  mövcud olmağın mənasını axtarmaq

problemləri. 

Ю з ü н ü а к т у а л л а ш д ы р м а й а  

т я л я б а т

Юзüнüн 

мягсяд вя 

габилиййят

лярини 

щяйа-

та кечирмяк, 

шяхсиййятинин 

инкишафы

Е с т е т и к  

т я л я б а т л а р

Щармонийа, симметрийа 

(гайда), интизам, эюзяллик

И д р а к   т я л я б а т л а р ы

Билмяк, баъармаг, анламаг, тядгиг 

етмяк (юйрянмяк)

---

177

Şəkil 8. A.Maslauya görə insan tələbatlarının piramidası

(ierarxiyası)

Щ ю р м я т   ( е щ т и р а м )

т я л я б а т ы

Сялащиййят, мüвяффягиййят ялдя етмяк, 

бяйянилмяк, танынмаг, нüфуз

М я н с у б л у ь а   в я   м я щ я б б я т я  

о л а н

т я л я б а т

Ъямиййятя мянсуб олмаг, инсанларла йанашы олмаг, онлар 

тяряфиндян гябул олунмаг, танынмаг

Т я щ л ü к я с и з л и й я

т я л я б а т

Юзüнü мüдафия олунмуш щисс етмяк, горхудан вяуьурсузлугдан, 

тяъавüзкарлыгдан йаха гуртармаг

Ф и з и о л о ж и   ( ü з в ü )

т я л я б а т л а р

Аълыг, сусузлуг, истидян, сойугдан горунмаг вя с.

---

178

Ekzistensional

psixologiya

konkret

insanın

şəxsi

təcrübəsinin ümumi sxemə uyğun gəlməməsinin unikallığını

qeyd edir.  Ekzistensional psixologiyanın əsas məqsədlərindən

biri şəxsiyyətin autentiklik – onun həyatdakı varlığının onun

daxili təbiətinə uyğunluğu probleminin həllindən ibarət

olmuşdur.  Müasir ekzistensional psixologiyanın təcrübəsində

psixoanalizin bir çox nailiyyətlərindən istifadə olunmuşdur. 

                         

III. 5. 5.   Şəxsiyyətin fəallığı və istiqaməti

Şəxsiyyətin fəallığı və onu təmin edən amillər.  Əvvəl

qeyd edildiyi kimi, şəxsiyyət gerçəkliyi dərk edib dəyişdirməyi

bacaran,  fəaliyyət göstərən konkret canlı insandır.  Deməli, 

şəxsiyyət ictimai münasibətləri dərk edən, həmin münasibətlər

qovuşuğunda formalaşan subyekt, daha doğrusu fəal varlıqdır. 

Məhz onun fəallığı onun üçün fərqləndirici əlamət rolunu

oynayır.  Şəxsiyyət fəaliyyətin köməyi ilə gerçək aləmlə fəal

qarşılıqlı təsir prosesində təşəkkül tapır. 

Bəs insan şəxsiyyətinin fəallığı nə ilə bağlıdır, onu təmin

edən amillər nədən ibarətdir? Bu sual uzun illər ərzində kəskin

mübahisələrin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.  Yuxarıda

şəxsiyyət haqqında nəzəriyyələrdən danışarkən qeyd olunduğu

kimi,  şəxsiyyətin davranışını,  onun fəallığını təmin edən

amillər müxtəlif istiqamətdə öz əksini tapmışdır.  Bunu aydın

görmək üçün görkəmli psixoloq K.Levinin təklif etmiş olduğu

formulaya nəzər salaq

1

.

K.Levin şəxsiyyətin davranışını təmin edən amilləri təhlil

etmək üçün  B=F (P, E) formulunu təklif etmişdir. Burada B-

davranış; F-funksional asılılıq işarəsi; P- şəxsiyətin daxili sub-

yektiv xassələri; E- sosial mühiti bildirir. 

K.Levinə görə şəxsiyyətin davrvnışını, fəallığını psixodi-

                                                

1

Бах,Немов Р.С. Психология. В 3-х кн., кн. 1 – М., 1998, с. 342-343.

---