247
obyektdən digər obyektə, bir fəaliyyət növundən digərinə
keçirməkdə təzahür edir. Məsələn, müəllim dərs zamanı
diqqətini müxtəlif şagirdlərə, öz fəaliyyətinə, gözlənilmədən
baş verən hadisələrə kecirir və eyni zamanda da o dərsin əsas
məzmunundan, planından yayınmır. Keçirilmə hər hansı bir
dəyişən, mürəkkəb situasiyaya daha tez bələdləşmə qabiliyyəti
ilə bağlıdır. Əlbəttə, diqqətin keçirilməsi bütün insanlarda asan
baş vermir və çox şərtlərdən asılıdır. Bunlara əvvəlki və
sonrakı fəaliyyətin qarşılıqlı əlaqəsini və subyektin onlara
münasivətini aid etmək olar. İnsan asan işdən çətin isə
keçdikdə keçirilmənin göstəriçiləri aşağı düşür.
Diqqətin keçirilməsi bir fəaliyyətdən digər fəaliyyətə
keçmə tezliyində ifadə olunur və o həm də sinir sisteminin bəzi
xassələrindən - dinamiklik və rigidlikdən asılıdır.
Diqqətin mərkəzləşməsi zamanı şüurumiz yalnız bir ob-
yekt və ya fəaliyyətə yönəlir. Fizioloji baxımdan mərkəzləşmə
beyində olan dominant oyanma ocağının fəaliyyətilə bağlıdır.
Mərkəzləşmənin masksimal intensivliyi yalnız bir obyektin
qavranılması zamanı baş verir. Diqqətin həcmi artıqça, o
mərkəzləşmənin səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olur.
Mərkəzləşmə dərk etdiyimiz cism və hadisələrin daha dərindən
öyrənilməsinin,
mürəkkəb
əşyavi
fəalliyyətin
yerinə
yetirilməsinin psixoloji şərti kimi çıxış edir.
Diqqətin qeyd olunan xassələri ilə yanaşı bir sıra pozul-
ma hallarına da rast gəlmək mümkündür. Bunlara diqqətin
tərəddüdünü, yayınmasını, dalğınlığı aid etmək olar.
Diqqətin
tərəddüdü–müəyyən
fəaliyyət
zamanı
diqqətmizin gah bu, gah da başqa obyektə yönəlməsi, az və çox
müddət onun üzərində mərkəzləşməsidir.
Hətta çox davamlı və mərkəzləşmiş diqqət zamanı biz
onun intensivlik dərəcəsinin qısa müddətli qeyri-ixtiyarı
dəyişmələri ilə rastlaşırıq. Bu diqqətin tərəddüdüdür. Diqqətin
tərəddüdü
N.N.Lanqe
tərəfindən
öyrənilmişdir.
Onun
eksperimentlərində yoxlanılanlar saatın tiqqiltisini eşidirdilər.
248
Müəyyən zaman intervalı keçəndən sonra saatın səsi fluktia-
siyaya uğqayırdı. N.N.Lanqe qöstərdi ki, tərəddüd dövrü
təqribən 2-3 saniyə təşkil edir. Diqqətin tərəddüdünün
səbəblərinə yorğunluğu və hiss üzvlərinin adaptasiyasını aid
etmək olar. Diqqətin tərəddüdü onun davamlılığına əks olan bir
xüsusiyyətdir.
Diqqətin yayınmasına gəldikdə bu, hər hansı bir
fəaliyyət zamanı diqqətin qeyri-ixtiyari olaraq əsas işlə əlaqəsi
olmayan kənar cisim və ya hadisəyə yönəlməsindən ibarətdir.
Diqqətin yayınması ilə mübarizə tədbirlərindən biri işlədiyimiz
yerdə kənar qıcıqların mümkün qədər olmamasına çalışmaqdır.
Lakin buna həmişə nail olmaq mümkün olmur. Bəzən istər-
istəməz bir sıra yayındırıcı qıcıqlandırıcıların təsir göstərdiyi
şəraitdə işləməli oluruq. Ona görə də diqqətimiz yayınır. Bu
cəhəti nəzərə alaraq insan özündə həm sakit şəraitdə, həm də
kənar qıcıqlandırıcıların təsir göstərdiyi şəraitdə işləmək
bacarığı aşılamağa çalışmalıdır.
Diqqətin yayınması hallarından birini də dalğınlıq təşkil
edir.
Dalğınlıq
insanın
öz
diqqətini
mərkəzləşdirə
bilməməsində ifadə olunur. Dalğınlıq halının iki şəklini ayırd
edirlər. Birincisi, ixtiyari diqqətin zəifliyində ifadə olunan
dalğınlıqdır. Bu zaman insan öz diqqətini müəyyən bir obyekt
üzərində mərkəzləşdirə bilmir, onun diqqəti davamsız olur və
tez-tez yayınır. Uşaqlarda və yaşlı adamlarda bu cür dalğınlığa
tez-tez rast gəlmək olur. Bunun səbəbi çox yorulmaq, insana
təsir edən güclü emosional amillər, xəstəlik, uşaqda ixtiyari
diqqətin tərbiyəsinin düzgün təşkil edilməməsi ola bilər.
İkinci halda dalğınlıq diqqətin hər hansı bir obyekt
üzərində çox güclü, gərgin şəkildə mərkəzləşməsində ifadə
olunur. Bunun sayəsində kənar qıcıqlandırıcılar onu yayındıra
bilmir, insan sanki ətraf aləmi «unudur». Bu nöqsan diqqəti
paylamağı və bir obyektdən digərinə vaxtında keçirməyi ba-
carmamaqda ifadə olunur.
249
IV.7.5. Diqqətin inkişafı və dərsdə şagirdin diqqətinin
səmərəli təşkili haqqında
Diqqət də digər psixi proseslər kimi öz inkişaf
mərhələlərinə malikdir. L.S.Viqotski diqqətin inkişafı haqqında
yazırdı ki, uşağın diqqətinin inkişaf tarixi onun davranışının
təşkili ilə çulğalaşır. Genetik planda uşağın diqqətinin
köklərini onun daxilində yox, uşaq şəxsiyyətindən kənarda ax-
tarmaq lazımdır.
Əlbəttə biz uşaqların həyatının ilk aylarında yalnız qeyri-
ixtiyari diqqətlə rastlaşırıq. İxtiyari diqqət rüşeymləri 1 yaşın
axırında, 2-ci yaşın əvvəllərində təzahür etməyə başlayır.
İxtiyari diqqətin inkişafında biz xüsusilə oyun fəaliyyətinin ro-
lunu qeyd etməliyik. Oyun situasiyasında uşaq öz hərəkətlərini
oyunun qaydalarına uyğunlaşdırmağı öyrənir. Məktəbəqədər
yaşlı uşağın ixtiyari diqqəti öz davamsızlığı, emosionallığı ilə
fərqlənir. Lakin tədricən iradi cəhd və təlim sayəsində uşaq öz
diqqətini idarə etməyi öyrənir. Qeyd etmək lazımdır ki, məktəb
təlimi ixtiyari diqqətin inkişafında xüsusilə böyük əhəmiyyətə
malikdir. Əgər kiçik məktəblilər öz davranışlarını idarə edə
bilmirlərsə və onlarda qeyri-ixtiyari diqqət üstünlük təşkil
edirsə, artıq yuxarı siniflərdə məktəbli uzun müddət hər hansı
fəaliyyət növü ilə məşğul ola, öz davranışına nəzarət edə bilir.
Lakin 13-14 yaşlarında müşahidə olunan və yorğunluğa,
əsəbiliyə səbəb olan bəzi fizioloji dəyişikliklər yenidən
diqqətin bəzi xüsusiyyətlərinin aşağı enməsinə gətirib çıxarır.
Lakin bu hadisə nəinki uşağın orqanizmində baş verən fizioloji
dəyişikliklərlə, həm də təəsürat bolluğunun təsiri ilə baş verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, məktəbdə təlim-tərbiyə işinin
təşkili zamanı hər bir şagirdin diqqətinin yaş və fərdi
xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Təlim və tərbiyə prosesində
müəllim bir ali funksiya kimi diqqəti inkişaf etdirmək, dərs
prosesində onu idarə etmək üçün aşağıdakı üsullara əməl
etməlidir:
Dostları ilə paylaş: |