Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

250

1) təlim materiallarının təşkili (onların anlaşıqlılığı, 

strukturu, daha parlaq misalların seçilməsi və s.);

2) dərs zamanı şagirdlərin fəaliyyətinin düzgün təşkili ( 

şagirdlərin fəal,  müstəqil və yaradıcı fəaliyyətinə şərait

yaradılması, fəaliyyət növlərinin bir-birini əvəz etməsi və s.);

3) müəllimin

fəaliyyətinin

təşkili

(onun

nitqinin

xüsusiyyətləri,  şərhin anlaşıqlı,  obrazlı,  məntiqi və emosional

olması və s.);

4) əyani və texniki vasitələrdən istifadə;

5) şagirdlərdə təlim vərdişlərinin yaranması;

6) şagirdlərdə təlim motivasiyasının,  dərsə davamlı

marağın formalaşdırılması. 

Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar

                 

1) Bir psixi hadisə kimi diqqəti səciyyələndirin.

2) Diqqətin funksiyaları hansılardır? Onları səciyyə-  

ləndirin.

3) Diqqətin insanın həyat və fəaliyyətində oynadığı rolu

şərh edin.

4) İ.P.Pavlovun diqqətin fiziolji mexanizimləri haqqında

təlimini şərh edin.

5) A.A.Uxtomskinin

dominantlıq

prinsipi

nədən

ibarətdir?

6) Diqqətin fizioloji mexanizimləri ilə bağlı müasir ney-

rofizioloji baxışlar nədən ibarətdir?

7) Qeyri- ixtiyari diqqəti səciyyələndirin.

8) İxtiyari və ixtiyaridən sonrakı diqqət haqqında nə bi-

lirsiniz?

9) Diqqətin xarakterik xüsusiyyətlərini şərh edin.

10) Diqqətin tərəddüdü,  yayınması

və dalğınlığı

haqqında danışın.

11) Diqqətin inkişafı və dərsdə şagirdlərin diqqətini

---

251

səmərəli təşkili haqqında nə bilirsiniz?

---

252

Referat, məruzə və müstəqil tədqiqat üçün mövzular:

     

        1)  Diqqət və onun fizioloji mexanizmləri.

        2)  Diqqətin inkişaf mərhələləri.

        3) Dərsdə şagirdlərin diqqətin səmərəli təşkili yolları.

        4) Diqqətdə pozğunluqlar, onların aradan qaldırılması    

              yolları.

        5) Diqqətin öyrənilməsi yolları. 

  

                   Ədəbiyyat

Bayramov Ə.Ə.,  Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. 2-ci nəşri.-

Bakı, 2002.

Qədirov Ə.Ə. Yaş psixologiyası. – Bakı, 2003.

Həmzəyev M.  Ə. Pedaqoji psixologiya.- Bakı,  1991, 

səh.110-111; 113-117.

Həmzəyev M.Ə. Yaş və pedaqoji psixologiyanın

əsasları. – Bakı,2003.

Əlizadə Ə.Ə. Uşaqlarda diqqətin tərbiyə edilməsi.- Bakı, 

1962

Luriə A.R. Vnimanie i pamətğ, – M, 1975, s.-4-41

Xrestomatiə po vnimaniö – M, 1976

Vıqotskiy L.S. Sobranie soçineniy t.3. 1983, s. 205-239 

Qalğperin P.Ə., Kabılğniükaə S.L. Gksperimentalğnoe

formirovanie vnimanii. M-.1974. 

8 - c i F Ə S İ L          

DUYĞULAR

Q ı s a x ü l a s ə

---

253

   Duyğular haqqında anlayış. Duyğular haqqında  məlumat. 

Duyğular hissi idrak prosesi kimi.  Duyğuların insan həyatında rolu. 

Duyğular və analizatorlar. Duyğular haqqında nəzəriyyələr.

   Duyğuların təsnifatı. Duyğuların təsnifatı prinsipləri. Xarici

duyğular. Görmə, eşitmə, dadbilmə, iybilmə və dəri duyğuları xarici

duyğular kimi; kontakt və distant duyğular.  Daxili duyğuların

növləri:  üzvi duyğular,  müvazinət duyğuları. Əzələ hərəkət

duyğuları. Duyğuların əvəz olunma imkanları.

   Duyğuların ümumi qanunauyğunluqları. Duyğuların

ümumi cəhətləri.  Həssaslıq və hədlər.  Mütləq və fərqləndirmə

həssaslığı və hədlər. Adaptasiya. Duyğuların qarşılıqlı təsiri.

Sensibilizasiya və sinesteziya. Ardıcıl surətlər.

          

IV.8.1. Duyğular haqqında anlayış

Duyğu bir psixi proses olmaq etibarilə cisimlərin, 

hadisələrin bilavasitə duyğu üzvlərimizə təsiri zamanı yaranır. 

Duyğu üzvlərimizə təsir edən nə varsa bunların hamısı

qıcıqlandırıcı adlanır. Qıcıqlandırıcıların yaratdığı oyanma his-

si sinirlər    vasitəsi ilə beynə nəql olunur və nəticədə biz

cisimlərin rəngini,  dadını,  ətrini,  səsini,  temperaturunu və s. 

keyfiyyətini hiss edirik.

Beləliklə də duyğular obyektiv reallığın hissi inikası

olub,  hal - hazırda hiss üzvlərimizə təsir edən cisim və

hadisələrin ayrı-ayrı xassələrinin,  əlamətlərinin beynində

inikasından ibarət olan sadə psixi prosesə deyilir.  Duyğuları

xarakterizə edən əsas cəhət onun predmet və hadisələrin ayrı-

ayrı əlamətlərinin inikasından ibarət olmasıdır.

Məsələn,  bal arısı əlimizi sancır.  Bu halda biz onun

uçuşu zamanı çıxardığı səsi,  əlimizin ağrısını,  arının rəngini

əks etdiririk.  Duyğunun fizioloji əsasını,  akademik İ.P.Pav-

lovun dediyi kimi,  kompleks anatomik strukturdan ibarət olan

analizatorlar təşkil edir. Ona görə də İ.P.Pavlov analizatorları

---

254

duyğu almaq üçün lazım olan anatomik fizioloji cihaz

adlandırmışdır. Hər bir analizator üç hissədən ibarət olur:  1) 

periferik şöbə. Bu hissə reseptor adlanır. Reseptorun funksiyası

xarici qıcığı    qəbul etmək,  xarici energiyanı sinir prosesinə

çevirməkdən ibarətdir; 2) ötürücü sinir lifləri. Bunlara afferent

(mərkəzəqaçan)  və efferent    (mərkəzdənqaçan)  sinirlər daxil-

dir:  3)  analizatorun beyin qabığı şöbəsi.  Bunu analizatorun

mərkəzi şöbəsi, nüvəsi də adlandırırlar. Bu şöbənin funksiyası

perifernik şöbədən gələn impulsları təhlil etməkdən ibarətdir. 

Hər bir analizatorun mərkəzi şöbəsinin özünə məxsus yeri var. 

O beyin qabığında müxtəlif yerlərdə yerləşir.  Məsələn görmə

duyğusunun analizatorlarının mərkəzi şöbəsi beyin qabığının

ənsə payında yerləşir.  Eşitmə duyğusunun analizatorunun

mərkəzi şöbəsi beyin qabığının sağ və sol gicgah payındadır. 

Duyğunun əmələ gəlməsi üçün analizatorun bütün hissələrinin

tamlığı,  birlikdə fəaliyyət göstərməsi zəruridir.  Həmin

hissələrdən biri sıradan çıxarsa duyğu alınmaz.

Analizatorlar fəal bir orqandır.  O qıcıqlandırıcının təsiri

altında daima özünü yenidən qurur.  Ona görə də demək

lazımdır ki, duyğu passiv proses deyil.  O həmişə özündə

hərəkət komponentlərini də birləşdirir və reflektor xarakteri

daşıyır.

Duyğuların

insanın

həyatında

əhəmiyyəti

əvəzolunmazdır. Bunu başa düşmək üçün aşağıdakılara diqqət

yetirmək kifayətdir.

1. Hər şeydən əvvəl duyğular idrakın əsasını təşkil    

edir. Gerçək aləm haqqında ilkin məlumatı duyğular vasitəsilə

əldə edirik. Duyğulardan kənarda heç bir idrak prosesi yoxdur.

2. Duyğular təkcə bizim biliklərimizin mənbəyi deyil, 

həm də hiss və emosiyalarımızın da mənbəyidir.

Qızıl gülün ətri bizdə müsbət hiss və emosiya yaradırsa, 

çürümüş ətin üfunətliliyi mənfi emosional halın yaranmasına

səbəb olur.

Duyğuların insanın həyatında rolunu göstərmək üçün bu

---