Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

277

Bütün bunlar göstərir ki,  yetişməkdə olan gənclərdə

müşahidəçilik

qabiliyyətini

inkişaf

etdirmək

məktəbin

qarşısında duran vacib məsələdir.

          Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar

1. Qavrayış nəyə deyilir?

2. Qavrayışın duyğularla oxşarlığı və fərqi nədən

ibarətdir?

3. Qavrayışın əsas xüsusiyyətləri hansılardır?

4. Qavrayışın əşyaviliyi dedikdə nəyi başa düşürsünüz?

5. Qavrayışın tamlığı və sabitliyini xarakterizə edin.

6. Qavrayışın mənalılığı və seçiciliyindən danışın.

7. Appersepsiya nədir?

8. Analizatorlardan asılı olaraq qavrayışın hansı növləri

vardır? Onları şərh edin.

9. Qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq qavrayışın

hansı növləri vardır?

10.   Müşahidə və müşahidəçilikdən danışın.

11.    Məkan qavrayışını şərh edin.

12.    Zaman qavrayışını şərh edin.

13.    Hərəkət qavrayışını şərh edin.

14.    Qavrayışda illüziyalar nədir və necə baş verir?

Referat, məruzə və müstəqil tədqiqat üçün mövzular

1. Qavrayışın ümumi xarakteristikası

2.  Qavrayışın əsas xüsusiyyətləri.

3.  Qavrayışın hissi idrak prosesi kimi.

4.  Uşaqlarda qavrayışın inkişafı.

Ədəbiyyat

---

278

Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. 2-ci nəşri. 

– Bakı, 2002, səh 257-260; 269-279.

Qədirov Ə.Ə. Yaş psixologiyası. – Bakı 2002

Rzayev

B.İ.

Məktəblilərdə

idrak

proseslərinin

fəallaşdırılması. – Bakı, 2000

Həmzəyev M.Ə. Yaş və pedaqoji psixologiyanın

əsasları. – Bakı, 2003

Luriə A. R.  Ohuheniə i vospriətie. – M., 1975, s.43-

110

Xrestomatiə po ohuheniö i vospriətiö. – M., 1975

Loqvinenko   A. D.   Psixoloqiə vospriətiə. – M., 1987

Loqvinenko A.  D. Çuvstvennıe osnovı vospriətie

pronstrastvo. M., 1985. s. 21-34

Vekker A. M.   Psixiçeskie proüessı. T. I. , L. – 1974, 

s. 196-278.

Qleytman Q. Fridlund A.,  Raysberq D.  Osnovı psix-

oloqii. – S. Peterburq, 2001, s.252-294

---

279

10-cu FƏSİL

HAFİZƏ

Qısa xülasə

Hafizə haqqında anlayış. İnsanın duyub qavradıqlarının iz

salmadan getməməsi,  beyində hifz olunması.  Hafizə keçmiş

təcrübənin    beyində nəqşləndirilməsi,  yadda saxlanması,  yada    sa-

lınması və tanınmasından ibarət idrak prosesi kimi. Hafizənin insan

həyatında əhəmiyyəti.  Hafizə haqqında nəzəriyyələr:  psixoloji,  fizi-

oloji, biokimyəvi. Hafizə mərkəzi.

Hafizənin prosesləri:  yaddasaxlama,  yadasalma,  tanıma, 

unutma.  Yaddasaxlama və onun növləri: məntiqi və mexaniki, qeyri-

ixtiyari və ixtiyari, qısa müddətli və uzun müddətli, mnemonik yad-

dasaxlama.  Yadasalma və tanıma.  Unutma və onun xüsusiyyətləri; 

unutma tempi. Reminisensiya hadisəsi.

Hafizənin növləri və tipləri:  Yadda saxlanılan materialın

növlərindən asılı olaraq hərəkət,  surət,  emosional və sözlü məntiqi

hafizə. Qısa müddətli, uzun müddətli və operativ hafizə.

Hafizənin tipləri: görmə tipi, eşitmə tipi, hərəki tip, qarışıq

tip. Onların təlim prosesində nəzərə alınmasının əhəmiyyəti.

Hafizə pozuntuları.

---

280

IV.10.1. Hafizə haqqında anlayış

İnsanın duyub və qavradıqlarının, psixikasında baş

verənlərin hamısı izsiz ötüşmür,  müəyyən mənada orada hifz

olunur.  Bəziləri isə ömürlük qalır.  Keçmişdə baş verənlərin

psixikada "izi", işarələri, kodu, sürəti qalır. Bizlərdən hər biri-

miz təsdiq edə bilərik ki,  təkrarən duyduğumuz və

qavradıqlarımızı tanıyır və onu əvvəllərdə məhz o şəkildə

yaşadığımızı söyləyərik.

Psixikanın mühüm universal xüsusiyyətlərindən biri də

informasiyanın fasiləsiz olaraq toplanması qabiliyyətidir.  Bu

proses psixi fəaliyyətin bütün dövr və sahələrini əhatə etməklə

bir çox hallarda avtomatlaşır,  hətta az qala qeyri-şüuri

mahiyyət kəsb edir. Nümunə olaraq psixologiyada iki mötəbər

tarixi fakt kimi göstərilən hadisəni vermək istərdik.

Tamamilə savadsız qadın xəstələnir və həyəcanlı, 

yüksək tonla mənasını özünun də başa düşmədiyi yunan və

latın dillərində danışmağa başlayır. Məlum olur ki, uşaqlıqda o, 

keşişin yanında qulluqçu işləmişdir.  Keşiş adətən antik

klassiklərin əsərlərindən pafosla parçalar oxuyarmış. Qadın isə

qeyri-ixtiyari olaraq onları yadda saxlamış,  lakin xəstələnənə

qədər bunu heç özü də bilməmişdir. 

Aptekdə gipnoz edilmiş şəxs dərmanların üzərindəki

yüzlərlə yazını, dərman adlarını əzbərdən söyləmişdir. Halbuki

onun tibblə heç vaxt bağlılığı olmamışdır.

Hafizə bütün canlılarda vardır.  Hətta,  bitkilərin də

yaddaşının olması ilə bağlı elmi fikirlər söylənilir.  Geniş

mənada,  hafizəni canlı orqanizmin informasiyanı təsbit edən

anadangəlmə və həyatda qazanılan mexanizm kimi də

xarakterizə etmək olar.

Hafizə keçmiş təcrübənin beyində nəqşləndirilməsi, 

yadda saxlanması sayəsində sonralar onun tanınma və yada

salınmasından ibarət mürəkkəb psixi fəaliyyətdir.

Hafizənin insan həyatında və fəaliyyətində əhəmiyyəti

---