277
Bütün bunlar göstərir ki, yetişməkdə olan gənclərdə
müşahidəçilik
qabiliyyətini
inkişaf
etdirmək
məktəbin
qarşısında duran vacib məsələdir.
Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar
1. Qavrayış nəyə deyilir?
2. Qavrayışın duyğularla oxşarlığı və fərqi nədən
ibarətdir?
3. Qavrayışın əsas xüsusiyyətləri hansılardır?
4. Qavrayışın əşyaviliyi dedikdə nəyi başa düşürsünüz?
5. Qavrayışın tamlığı və sabitliyini xarakterizə edin.
6. Qavrayışın mənalılığı və seçiciliyindən danışın.
7. Appersepsiya nədir?
8. Analizatorlardan asılı olaraq qavrayışın hansı növləri
vardır? Onları şərh edin.
9. Qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq qavrayışın
hansı növləri vardır?
10. Müşahidə və müşahidəçilikdən danışın.
11. Məkan qavrayışını şərh edin.
12. Zaman qavrayışını şərh edin.
13. Hərəkət qavrayışını şərh edin.
14. Qavrayışda illüziyalar nədir və necə baş verir?
Referat, məruzə və müstəqil tədqiqat üçün mövzular
1. Qavrayışın ümumi xarakteristikası
2. Qavrayışın əsas xüsusiyyətləri.
3. Qavrayışın hissi idrak prosesi kimi.
4. Uşaqlarda qavrayışın inkişafı.
Ədəbiyyat
278
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. 2-ci nəşri.
– Bakı, 2002, səh 257-260; 269-279.
Qədirov Ə.Ə. Yaş psixologiyası. – Bakı 2002
Rzayev
B.İ.
Məktəblilərdə
idrak
proseslərinin
fəallaşdırılması. – Bakı, 2000
Həmzəyev M.Ə. Yaş və pedaqoji psixologiyanın
əsasları. – Bakı, 2003
Luriə A. R. Ohuheniə i vospriətie. – M., 1975, s.43-
110
Xrestomatiə po ohuheniö i vospriətiö. – M., 1975
Loqvinenko A. D. Psixoloqiə vospriətiə. – M., 1987
Loqvinenko A. D. Çuvstvennıe osnovı vospriətie
pronstrastvo. M., 1985. s. 21-34
Vekker A. M. Psixiçeskie proüessı. T. I. , L. – 1974,
s. 196-278.
Qleytman Q. Fridlund A., Raysberq D. Osnovı psix-
oloqii. – S. Peterburq, 2001, s.252-294
279
10-cu FƏSİL
HAFİZƏ
Qısa xülasə
Hafizə haqqında anlayış. İnsanın duyub qavradıqlarının iz
salmadan getməməsi, beyində hifz olunması. Hafizə keçmiş
təcrübənin beyində nəqşləndirilməsi, yadda saxlanması, yada sa-
lınması və tanınmasından ibarət idrak prosesi kimi. Hafizənin insan
həyatında əhəmiyyəti. Hafizə haqqında nəzəriyyələr: psixoloji, fizi-
oloji, biokimyəvi. Hafizə mərkəzi.
Hafizənin prosesləri: yaddasaxlama, yadasalma, tanıma,
unutma. Yaddasaxlama və onun növləri: məntiqi və mexaniki, qeyri-
ixtiyari və ixtiyari, qısa müddətli və uzun müddətli, mnemonik yad-
dasaxlama. Yadasalma və tanıma. Unutma və onun xüsusiyyətləri;
unutma tempi. Reminisensiya hadisəsi.
Hafizənin növləri və tipləri: Yadda saxlanılan materialın
növlərindən asılı olaraq hərəkət, surət, emosional və sözlü məntiqi
hafizə. Qısa müddətli, uzun müddətli və operativ hafizə.
Hafizənin tipləri: görmə tipi, eşitmə tipi, hərəki tip, qarışıq
tip. Onların təlim prosesində nəzərə alınmasının əhəmiyyəti.
Hafizə pozuntuları.
280
IV.10.1. Hafizə haqqında anlayış
İnsanın duyub və qavradıqlarının, psixikasında baş
verənlərin hamısı izsiz ötüşmür, müəyyən mənada orada hifz
olunur. Bəziləri isə ömürlük qalır. Keçmişdə baş verənlərin
psixikada "izi", işarələri, kodu, sürəti qalır. Bizlərdən hər biri-
miz təsdiq edə bilərik ki, təkrarən duyduğumuz və
qavradıqlarımızı tanıyır və onu əvvəllərdə məhz o şəkildə
yaşadığımızı söyləyərik.
Psixikanın mühüm universal xüsusiyyətlərindən biri də
informasiyanın fasiləsiz olaraq toplanması qabiliyyətidir. Bu
proses psixi fəaliyyətin bütün dövr və sahələrini əhatə etməklə
bir çox hallarda avtomatlaşır, hətta az qala qeyri-şüuri
mahiyyət kəsb edir. Nümunə olaraq psixologiyada iki mötəbər
tarixi fakt kimi göstərilən hadisəni vermək istərdik.
Tamamilə savadsız qadın xəstələnir və həyəcanlı,
yüksək tonla mənasını özünun də başa düşmədiyi yunan və
latın dillərində danışmağa başlayır. Məlum olur ki, uşaqlıqda o,
keşişin yanında qulluqçu işləmişdir. Keşiş adətən antik
klassiklərin əsərlərindən pafosla parçalar oxuyarmış. Qadın isə
qeyri-ixtiyari olaraq onları yadda saxlamış, lakin xəstələnənə
qədər bunu heç özü də bilməmişdir.
Aptekdə gipnoz edilmiş şəxs dərmanların üzərindəki
yüzlərlə yazını, dərman adlarını əzbərdən söyləmişdir. Halbuki
onun tibblə heç vaxt bağlılığı olmamışdır.
Hafizə bütün canlılarda vardır. Hətta, bitkilərin də
yaddaşının olması ilə bağlı elmi fikirlər söylənilir. Geniş
mənada, hafizəni canlı orqanizmin informasiyanı təsbit edən
anadangəlmə və həyatda qazanılan mexanizm kimi də
xarakterizə etmək olar.
Hafizə keçmiş təcrübənin beyində nəqşləndirilməsi,
yadda saxlanması sayəsində sonralar onun tanınma və yada
salınmasından ibarət mürəkkəb psixi fəaliyyətdir.
Hafizənin insan həyatında və fəaliyyətində əhəmiyyəti