Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

264

düşdükdə

digər

qəbuledici

elementlər

yüksək

duyma

qabiliyyətlərini saxladıqlarına görə biz göy-yaşıl rəng görürük. 

Bu halı neqativ şəkillərə baxdıqda da müşahidə edə bilirik. 

Məsələn,  neqativ insan şəklinə baxdıqdan sonra ağ lövhəyə

baxsaq orada adamın həqiqi pozitiv surətini görə bilərik.

Ardıcıl surətlər hadisəsi təkcə görmə deyil,  eşitmə, 

temperatur,  ağrı,  dadbilmə duyğularında da qıcıqlandırıcıların

təsiri kəsildikdən sonra da özlərini göstərə bilirlər.         

              Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar.

   

   1. Duyğu nəyə deyilir?

   2. Duyğuların insan həyatındakı əhəmiyyətindən

danışın.

   3. Analizator nədir və onun hansı hissələri vardır?

   4. Duyğular haqqında bildiyiniz  nəzəriyyələri şərh

edin.

   5. Duyğuları hansı prinsiplərə görə təsnif edirlər?

   6. Xarici duyğuları şərh edin.

   7. Daxili və əzələ-hərəkət duyğuları hansılardır?

   8. Duyğularda həssaslıq və hədlər dedikdə nəyi başa

düşürsünüz? Onları şərh edin. 

   9. Adaptasiya nədir? Onun insan həyatında rolu nədən

ibarətdir?

  10. Duyğuların qarşılıqlı təsiri, sensibilizasiya, sineste-

ziya və ardıcıl surətləri səciyyələndirin. 

Referat, məruzə və müstəqil tədqiqat üçün

                         mövzular

1. Duyğular və onların qanunauyğunluqları.

2.Duyğuların növləri və insan həyatında rolu.

---

265

Ə d ə b i y y a t

Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə

.

Psixologiya 2- Nəşri. –

Bakı, 2002, səh. 256-265.

Qleytman Q., Fridlund A., Raysberq D. Osnovı psix-

oloqii.-S.P.,2001,S.201-251

Nemov R.S. Psixoloqiə. V 3-x kn., kn.1.- M., 1988, s. 

166-181.

Maklakov A.Q. Obhaə psixoloqiə. – Piter, 2001, s. 164-

199.

Mayers D. Psixoloqiə.- Minsk,2001,s.208-249

Luriə A.R. Ohuheniə i vospriətie. – M., 1965, s. 4-42

Rubinşteyn S.L.Osnovı obhey psixoloqii.  T. 1, - M., 

1998, s. 208-300

Xrestomatiə po ohuheniö i vospriətiö.  - M., 1975

Fress P., Piaje

j.

Gksperimentalğnaə psixoloqiə, vıp. 1-

2, - M. 1966, s. 241

---

266

9-cu FƏSİL

QAVRAYIŞ

Qısa xülasə

Qavrayışın ümumi xarakteristikası.  Qavrayış haqqında

anlayış. Qavrayış və duyğular. Onları fərqləndirən cəhətlər. Qavrayış

hiss üzvlərimizə bilavasitə təsir edən cisim və hadisələrin surətlərinin

beyində bütövlükdə əks etdirilməsindən ibarət olan idrak prosesi ki-

mi.

Qavrayışın əsas xüsusiyyətləri.  Əşyaviliyi,  tamlığı,  sabitliyi, 

mənalılığı, seçiciliyi. Appersepsiya.

Qavrayışın təsnifi.  Qavrayışın analizatorların iştirakından asılı

olan sadə növləri:  görmə,  eşitmə,  lamisə.  Qarşıya qoyulmuş

məqsəddən asılı olaraq qavrayışın növlərə ayrılması: qeyri-ixtiyari və

ixtiyari qavrayış.  Müşahidə ixtiyari qavrayış kimi.  Müşahidə və

müşahidəçilik.  Materiyanın mövcudluq formasından asılı olaraq

qavrayışın növləri: məkan, zaman, hərəkət qavrayışı.

Qavrayışda illüziyalar. 

IV . 9.1. Qavrayışın ümumi xarakteristikası

        Qavrayış haqqında anlayış. Cisim və hadisələr hiss

üzvlərimizə təsir edir və duyğu şəklində subyektiv effekt

yaranır.  Bu zaman subyekt əks etdirilən obyektə münasibətdə

heç bir fəallıq göstərmir. Duymaq qabilliyyəti anadangəlmə si-

nir sisteminə malik olan həm bizə,  həm də bütün canlılara

xasdır. Aləmi obrazlar şəklində qavrama ancaq insanlara və ali

heyvanlara aiddir.  Bu prosses həyat təcrübəsinin genişlənməsi

ilə bağlı olaraq inkişaf edir.

        Həm duyğu,  həm də qavrayış hər ikisi hissi idrak

---

267

prossesləridir.  Varlığın,  aləmin dərki duyğu və qavrayışdan

başlanır.  Bunların hər ikisi cisimlərin,  hadisələrin insanın

duyğu üzvlərinə bilavasitə təsiri zamanı əmələ gəlir.  Bununla

belə bu iki psixi proses arasında prinsipial fərq mövcuddur.  

        Məlum olduğu kimi,  duyğu hal-hazırki anda hiss

üzvlərimizə bilavasitə təsir edən cisim və hadisələrin ayrı-ayrı

xassələrinin inikasından ibarət olan sadə psixi prossesdir. 

Qavrayış isə duyğuya nisbətdə mürəkkəb psixi prossesdir. Ci-

sim və hadisələrin hiss üzvlərinə bilavasitə təsiri nəticəsində

onların insan beynində bütövlükdə inikasından ibarət olan

psixi prosesə qavrayış deyilir. 

IV.9.2. Qavrayışın əsas xüsusiyyətləri

Qavrayışın özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır.  Bunlara

qavrayışın əşyaviliyi,  tamlığı,  sabitliyi,  mənalılığı,  seçiciliyini

aid etmək olar.  Qıcıqlandırıcıların ayrı-ayrı xassələrini əks

etdirən duyğulardan fərqli olaraq,  qavrayış cisimləri bütöv-

lükdə,  onun bütün əlamətləri ilə birlikdə əks etdirir.  Bir psixi

prosses kimi qavrayışın özünəməxsus xüsusiyyətləri var.  Bu

xüsusiyyətlərdən biri qavrayışın əşyaviliyidir.  Qavrayışın

əşyaviliyi obyektləşdirmə aktında ifadə olunur.  Yəni biz ayrı-

ayrı əlamətlərini duyduğumuz cisim,  yaxud hadisəni aləmdə

mövcud cisimlər, hadisələr qrupuna aid edirik, xarici aləmdən

alınan məlumatları həmin aləmin özünə aid edir və onu əks et-

diririk.  Qavrayışın əşyaviliyi anadangəlmə keyfiyyət deyil.  O, 

həyat fəaliyyəti prosesində lamisə və hərəkət duyğularının

görmə duyğusuna qoşulması nəticəsində formalaşır.  Belə bir

fakta diqqət yetirək. Kliniki müşahidələr göstərir ki, kantuziya

nəticəsində beyni zədələnmiş xəstədə göz almacıqlarının tam

hərəkətsizliyi əmələ gəldikdə,  o ətrafda olan hər şeyi işıq seli

kimi duyur.  Predmetləri qavraya bilmir.  Lakin müəyyən

---