261
də duyğulara xas olan qanunauyğunluqlardandır. İnsan nəinki
müəyyən kəmiyyətdə olan qıcığı duyur, eyni zamanda təsir
edən qıcıqların kəmiyyət dəyişmələrini də duyur. Fərqləndirmə
həssaslığı və fərqləndirmə həddi də buradan irəli gəlir.
Qıcıqlandırıcılar arasında güclə duyğu əmələ gətirə biləcək fərq
kəmiyyətinə fərqləndirmə həddi deyilir. Ən kiçik fərq
kəmiyyətini duyma qabiliyyəti isə fərqləndirmə həssaslığı
adlanır. Belə bir təcrübəyə nəzər salaq. Əgər bizə min şamlıq
işıqla təsir edilirsə, sonradan onun üzərinə 0,5; 0,8; 0,9 şam
əlavə edilərsə, bu əlavələrin heç biri bizdə yeni duyğu, yəni
fərqləndirmə duyğusu əmələ gətirməyəcəkdir. Əgər bir şam
əlavə edilərsə biz işığın gücləndiyini duyacağıq. Deməli görmə
duyğusu üçün fərqləndirmə həddi 1/100-ə bərabərdir.
Beləliklə də alman fizioloqu E. Veber müəyyən etmişdir ki,
duyğunun intensivliyi təsir edən qıcığın kəmiyyətinin mütləq
artımından deyil, ilkin təsir edən qıcığın kəmiyyəti ilə artım
arasında olan nisbətdən asılıdır. Bu nisbət müxtəlif anali-
zatorlar üçün müxtəlifdir. Məsələn, görmə analizatorları üçün
təxminən 1/100-ə, eşitmə analizatoru üçün 1/10-ə, toxunma
analizatoru üçün 1/30-ə bərabərdir.
Alman fiziki Q.Fexner Veberin eksperimentlərindən çıxış
edərək duyğunun intensivliyi ilə qıcığın qüvvəsi arasındakı
olan asılılığı aşağıdakı düsturla ifadə etmişdir:
S = K Lg J + C
Burada S-duyğunun intensivliyi, J-qıcığın quvvəsi, K və
C isə sabit kəmiyyətləri ğöstərir. Bu düstur göstərir ki,
duyğunun
intensivliyi
qıcıqlandırıcının
qüvvəsinin
loqarifmasına mütənasibdir. Başqa cür desək qıcığın qüvvəsi
həndəsi silsilə üzrə artdıqda duyğunun intensivliyi ədəbi silsilə
ilə artır. Bu qanuna Veber-Fexner qanunu deyilir.
Duyğulara aid qanunauyğunluqlardan adaptasiya, sen-
sibilizasiya, sinesteziya, ardıcıl surətlər haqqında da danışmaq
262
lazımdır.
Adaptasiya (alışma) duyğu üzvlərinin qıcıqlandırıcılara
uyğunlaşması nəticəsndə həssaslığın dəyişməsinə deyilir.
Məsələn qaranlıq otağa daxil olarkən ilk saniyələrdən heç nəyi
görmürük, getdikcə otaq sanki işıqlaşır, artıq otaqdakı əşyaları
görə bilirik. Bu o deməkdir ki, duyğu üzvümüz-gözümüz
qıcıqlandırıcıya, qaranlığa uyğunlaşır və nəticədə onun
həssaslığı artır.
Adaptasiya hadisəsilə bağlı həssaslıq azala bilər. Məsələn
sinif otağında tədricən hava ağırlaşır. Otaqdakılar adaptasiya
prosesi baş verdiyinə görə bunu duymurlar, ancaq otağa yenicə
daxil olan adam otağın havasının ağır olduğunu söyləyir. Bu
isə iy duyğusu orqanının həssaslığının aşağı düşməsi ilə
bağlıdır. Adaptasiya hadisəsi üç şəkildə baş verir:
1. Qıcıqlandırıcıların fasiləsiz təsiri nəticəsində duy-
ğunun tamamilə yoxa çıxması kimi;
2. Güclü qıcıqlandırıcıların təsiri nəticəsində duyğuların
kütləşməsi kimi;
3. Zəif qıcıqlandırıcıların təsiri altında həssaslığın
artması kimi.
Duyğuların
qarşılıqlı
təsiri
və
sensibilizasiya.
Duyğuların intensivliyi təkcə qıcıqlandırıcının qüvvəsindən və
adaptasiya səviyyəsindən asılı deyil, eyni zamanda həmin vaxta
başqa qıcıqlandırıcıların hiss üzvlərinə olan təsirlərindən də
asılıdır. Başqa hiss üzvlərinin qıcıqlanması nəticəsndə digər
analizatorun həssaslığının dəyişməsinə duyğuların qarşılıqlı
təsiri deyilir. Ümumiyyətlə, bizim analizatorlar sistemimiz az
və çox dərəcədə bir-birinə təsir edir, bir vəziyyətdə həssaslığın
aşağı düşməsinə, başqa vəziyyətdə həssaslığın artmasına səbəb
olur. Məsələn, müəyyən olunmuşdur ki, eşitmə qıcıqlanmasının
təsiri altında görmə analizatorlarının həssaslığı dəyişir. Eyni
zamanda gözə işığın təsiri səslərin daha gur eşidilməsnə səbəb
olur.
Analizatorun qarşılıqlı təsiri ilə yanaşı mümarisələr də
263
həssaslığın artmasına səbəb olur. Analizatorların qarşılıqlı
təsiri və mümarisələr nəticəsində həssaslığın artmasına
sensibilizasiya deyilir.
Sinesteziya. Duyğu ilə bağlı bu qanun daha az
ümumiliyə malikdir. Bu hadisə ən çox özünü rəngli eşitmə
deyilən xüsusiyyətə malik insanlarda göstərir. Rus bəstəkarı
A.N.Skryabin musiqiyə qulaq asarkən onun gözü qarşısında
rəng çalarları yaranır, rəng duyğusu əmələ gəlirmiş.
Duyğularımızda sinesteziyanın olmasını dilimizdə olan,
«yumşaq səs», «soyuq rəng» kimi ifadələrdə də görə bilərək.
Ardıcıl surətlər. Həyati faktlardan aydın gördüyümüz
kimi, duyğular qıcıqlandırıcıların təsiri kəsildikdən sonra
dərhal yox olub getmir. Həmin qıcıqlandırıcıları bu və ya digər
səviyyədə hələ də duymaqda davam edirik, başqa sözlə onların
surəti bizim tərəfimizdən hələ də duyulur. Bu hadisə elmdə
ardıcıl surətlər adı ilə qəbul olunmuşdur. Ardıcıl surətlər həm
müsbət, həm də mənfi xarakter daşıya bilir. Adətən müsbət
ardıcıl surətlər özlərinin aydınlığı və rəngarəngliyinə görə ilkin
qıcığa uyğun gəlir. Məsələn, bir üzündə quş, o biri üzündə
qəfəs şəkli çəkilmiş kardon parçanın iki ucundan bağlanmış
iplə fırlatsaq biz quşu qəfəsin içində duymağa başlayarıq. Bu
ona ğörə baş verir ki, kardon parçasının o biri üzü gələnə qədər
hələ bizim gözümüzün tozlu qişasında quşun şəkli qalır.
Nəticədə qəfəs şəkli ilə üst-üstə düşdüyünə görə biz quşu
qəfəsdə görməyə başlayırıq.
Mənfi ardıcıl surətlərə gəldikdə bunu rəngli görmə
duyğularında aydın müşahidə edirik. Məsələn, əgər ağ vərəq
üzərinə qırmız rəngli kağız parçasını qoysaq və müəyyən
müddət gözümüzü ona dikdikdən sonra qırmızı rəngli kağızı
götürsək onun yerində açığı göy yaşıl rəng görməyə
başlayacağıq. Bu ona görə baş verir ki, ağ rəng üzərindəki
qırmızı rəngə baxdıqda gözün tozlu qişasında həmin rəngi
duyan qəbuledicilər yorulur, daha az həssas olmağa başlayır.
Ona görə də sonradan torlu qişanın həmin hissəsinə ağ işıq
Dostları ilə paylaş: |