Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

287

psixikada olan informasiyalar dəqiqliyini,  aydınlığını itirir və

ya azalır. Q.Ebbinhauzun təcrübəsi bu baxımdan maraqlıdır. O, 

sübut edir ki, öyrənilən materialın 40 faizi yarım saat sonra, 66 

faizi bir gündən sonra,  75  faizi üç gündən sonra,  79  faizi bir

aydan sonra unudulur.  Əlbəttə,  burada fərdi xüsusiyyətlər, 

materialın mənalılığı, əhəmiyyətliliyi də böyük rol oynayır. 

Göründüyü kimi, unutmada başlıca yeri vaxt tutur. La-

kin psixika üçün paradoksal hallar da xasdır.  Məsələn,  yaşlı

adamlar indicə,  az müddət əvvəl eşitdiklərini asanlıqla

unutduqları halda, uzaq keçmişdə baş verənləri çox da çətinlik

çəkmədən və aydın xatırlayırlar. Bu fonomen «Ribo qanunu» 

adlanır. Unutmanın ikinci mühüm amili adətən mövcud infor-

masiyadan aktiv istifadə olunmasıdır. O şeylər daha tez unudu-

lur ki, ona az tələbat olur və ya ehtiyac olmur. Yaşlı adamlarda

verbal hafizə daha tez unutqanlıqla əvəz olunur.  Uşaqlığın

təəssüratı, xatirələri, hərəkət vərdişləri (velosiped sürmək, gita-

ra çalmaq,  üzgüçülük,  futbol oynamaq və s.)  hafizədə daha

davamlı, bəzən on illərlə heç də çox iradi səy göstərmədən ya-

da salınır.  Belə faktlar da məlumdur ki,  üç il həbsxanada

«oturmuş»  adam nəinki qalstuk bağlamağı,  hətta ayaqqabı

bağlamağı belə unudur. 

Unutma eyni zamanda,  psixikanın özünümüdafiə mex-

anizmidir. Unutma şüur və  şüuraltı sahələri sarsıntı və pozul-

malardan qoruyur.  İnsana xüsusilə kəskin təsir etmiş

hadisələrin uzun müddət həmin şiddətlə davam etməsinə təbii

ki, orqanizm davam gətirməz. Vaxt keçdikcə onun təsiri azalır, 

tədricən unudulur. Ümumiyyətlə, o şeylər "unudulur" ki, psix-

oloji tarazlığı pozur, davamlı neqativ gərginlik yaradır.

Hafizə insanın daha asan pozulan qabiliyyətlərindəndir. 

Onun çoxsaylı pozuntuları geniş yayılmışdır.  Baxmayaraq ki, 

insanların çoxu onun pozulduğunu hətta bilmirlər və yaxud da

çox sonralar bilirlər.  Hafizənin pozulması insanın fərdi

xüsusiyyətləri ilə də bağlıdır. Onların təhlili hafizənin bir daha

psixoloji fonomen olduğunu təsdiq edir. 

---

288

IV.10.3. Hafizənin növləri və tipləri

Yadda saxlanılan materialların növlərinə görə müvafiq

olaraq hafizənin aşağıdakı dörd növü müəyyənləşdirilmişdir. 

Müxtəlif hərəkətlərin və onların yadda saxlanılması,  hifz

olunması hərəkət hafizəsi adlanır.  Maşın sürmək,  musiqi

alətlərində ifa etmək, kompyuterdə yazmaq və s. Hərəki hafizə

peşə fəaliyyətini icra etmək üçün vacibdir.  Sonra gerçəkliyin

cisim və hadisələrinin keçmişdə qavramış olduğumuz

surətlərinin yadda saxlanılması,  hifz edilməsi və yada

salınmasından

ibarət

surət

hafizəsi

formalaşır.  Surət

hafizəsində hansı analizatorun daha aktiv iştirak etməsindən

asılı olaraq onun beş növünü: görmə, eşitmə, toxunma, iy bilmə

və dadı ayırırlar. İnsan psixikası üçün görmə və eşitmə hafizəsi

daha əhəmiyyətli rol oynayır. 

Praktiki olaraq hərəkət hafizəsi ilə eyni vaxtda emo-

sional hafizə formalaşır. Emosional hafizə yaranmış hisslərin, 

şəxsi emosional vəziyyətin və affektlərin yada salınmasıdır. 

Həyətdən qəflətən çıxan itdən qorxan şəxs uzun müddət oradan

keçərkən həmin hissləri təkrar yaşayır. Hafizənin ən yüksək, ali

növü verbal (sözlü-məntiqli və ya semantik) hafizə hesab olu-

nur. Onun köməyilə insanın intellektual bazası yaranır və fikri

fəaliyyətinin (oxumaq,  yazmaq,  hesablamaq və s.)  böyük

əksəriyyəti həyata keçirilir. 

Verbal hafizə təfəkkürün xüsusi formasının məhsulu

kimi özündə ana dilinin qrammatik qaydalarının əsasını, təhlili

və dərk olunmasını ehtiva edir. Yəni materialın mənasının yad-

da saxlanılması və yada salınması təfəkkür prosesi ilə bağlıdır. 

Yaddasaxlama və yadasalmanın iradi proseslərinin

dərəcələrinə görə hafizənin qeyri-ixtiyari (bəzən özü də

istəmədən nəyisə xatırlayır)  və ixtiyari hafizələrə ayırırlar. 

İxtiyari hafizədə insan sanki qarşısına məqsəd qoyur.  «Yada

sal». Lakin iradi səy həmişə uğurla tamamlanmır və maraqlıdır

---

289

ki, insan həmişə unudacağından qorxduğu şeyi unudur. 

Genetik hafizənin mexanizminin bir çox sahələri hələ

də sirr olaraq qalır.  İnsanın hərəkət və psixi reaksiyasının

tənzim olunmasında irsi amillərin rolu,  çoxalma və

özünümühafizə instinktinin bu prosesdə yeri tamamilə elmi

həllini tapmamışdır.

Müxtəlif

növ

məlumatların

yadda

saxlanılması

qabiliyyəti insanın hansı - sol və sağ yarımkürələrinin domi-

nant olmasından asılıdır.  Birinci halda verbal hafizənin

(sxemlər, məntiqi sübut, terminlər və s.), ikinci halda isə görmə

və hərəkət hafizələrinin mexanizmləri daha səmərəlidir. 

Hafizə yadda saxlanan informasiyalar dinamikliyinə

görə fərqlənir və sanki psixikada müstəqil «yaşayır». O, bəzən

qeyri-ixtiyari olaraq fəallaşır,  digər hallarda heç bir səbəb ol-

madan yox olur.  Dinamikanın məlum olan belə silsilələri re-

minisensiya adlanır.

Yadda saxlama müddətindən asılı olaraq hafizənin

qısamüddətli

və

uzunmüddətli

növləri

də

vardır. 

Qısamüddətli hafizə qısamüddətli yaddasaxlamaya əsaslanır. 

Uzunmüddətli hafizəyə gəldikdə isə bu zaman öyrənilən ma-

terial uzun müddət, bəzən bütün həyat boyu beyində hifz olu-

nan və istənilən vaxt yada salına bilir.

Uzunmüddətli hafizə ilə bağlı toplanmış materiallar, 

keçirilən təcrübələr göstərir ki, onun həcmi və müddəti demək

olar hüdudsuzdur.  İndi baş vermiş və uzaq keçmişdə olmuş

hadisələrin hafizədə hifz olunması baxımından fərqli cəhətləri

çoxdur. Birincinin xatırlanması asan, ikincininki isə xeyli çətin

və nisbətən uzun vaxt tələb edən prosesdir. 

Qısamüddətli hafizə ilə uzunmüddətli hafizənin fərqi

təxminən belədir:  «Əvvəlki sözünüz necə oldu?» – qısamüd-

dətli hafizə.  «Keçən həftənin bazar günü naharda nə yemişdi-

niz?»  – uzunmüddətli hafizə.  Yeni materialın uzunmüddətli

hafizəyə daxil olması və sonra yada salınması xeyli iradi səy

tələb edir. Psixikamızın operativ və analitik mərkəzi özünün in-

---