Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

281

olduqca böyükdür.  Əgər hafizə olmasaydı hər şey insana

həmişə yeni görünərdi.  Hafizə olmasaydı insan «əbədi olaraq

yeni doğulmuş uşaq vəziyyətində qalardı»  (İ.Seçenov).  Bütün

psixi proseslərin ən mühüm xarakteristikası olan hafizə insan

şəxsiyyətinin vahidliyini və tamlığını təmin edir. 

Hafizə və onun mexanizmləri ta qədim zamanlardan

mütəfəkkirlərin diqqətini cəlb edən bir problem olmuşdur. Bu

baxımdan hafizənin psixoloji,  fizioloji,  biokimyəvi və s. 

nəzəriyyələri

meydana

çıxmışdır.  Hafizənin

psixoloji

nəzəriyyəsində hələ vaxtilə Aristotelin irəli sürdüyü assosiasiya

anlayışı xüsusilə diqqəti cəlb edir.  Bu anlayış bütün psixi

törəmələrdə məcburi prinsip kimi irəli sürülmüşdür.  Bu

prinsipə görə əgər müəyyən psixi törəmələr şüurda eyni vaxtda

və ya bir-birinin ardınca meydana gəlirsə, onların arasında as-

sosiativ əlaqə yaranır və bu əlaqələrin hər hansı bir ünsürü

yenidən canlandıqda şüurda mütləq onun bütün ünsürlərinin

təsəvvürünü yaradır.  Assosionistlər obyektlərin məkan-zaman

yaxınlığından, oxşarlığından və fərqindən asılı olaraq üç asso-

siasiya tipini ayırmışlar:  qonşuluq üzrə,  oxşarlıq üzrə,  əkslik

üzrə.  Bunların yaddasaxlama və yadasalmada əsas rol

oynadığını göstərmişlər. 

Hafizə haqqında fizioloji nəzəriyyənin əsasını akademik

İ.P.Pavlov qoymuşdur.  Bu İ.P.Pavlovun ali sinir fəaliyyətinin

qanunauyğunluqları haqqında təliminin əsas müddəaları ilə sıx

bağlıdır.  Başqa sözlə,  fizioloji nəzəriyyə hafizənin fizioloji

əsasını beyin qabığında müvəqqəti əlaqələrin yaranması, 

möhkəmlənməsi və canlanması ilə bağlayır.

Hafizə haqqında biokimyəvi nəzəriyyə tərəfdarları belə

hesab edirlər ki,  beyində müəyyən üzvlərin möhkəmlənməsi, 

hifz edilməsi və yada salınması proseslərinin mexanizmləri

əsasında

xarici

qıcıqlandırıcıların

təsiri

altında

sinir

hüceyrələrində baş verən spesifik kimyəvi dəyişmələr durur.

         Hafizə mərkəzi harada yerləşir?  Son illərdə aparılan

psixolo;i tədqiqatlar təsdiq edir ki,  yadasalma və xatırlama

---

282

emosiya və motivasiya ilə sıx bağlıdır.  Məlum olur ki, 

informasiyanın möhkəmləndirilməsində psixikanın affektiv və

motivasiya fəallığını təmin edən qabıqaltı sahə əhəmiyyətli rol

oynayır.  Bütövlükdə beynin psixi funksiyasının lokalizasiyası

hələ də tamamilə öyrənilməmişdir.  Hələ də informasiyaların

beyində necə kodlaşdırılması,  deyək ki,  görmə reseptorlarının

məlumatlarının necə və beynin hansı sahəsində qorunduğunu

tamamilə öyrənmək mümkün olmamışdır. 

Beyində psixi funksiyanın necə lokallaşdırılması

haqqında ilkin məlumatlar beyin travmaları almış xəstələri mü-

şahidə etməklə toplanmışdır. Müəyyənləşdirilmişdir ki, beynin

arxa nahiyəsinin zədələnməsi görmənin,  alın nahiyəsinin

zədələnməsi emosiyanın,  sol yarımkürənin zədələnməsi nitqin

pozulmasına səbəb olur. 

Lakin son zamanlara qədər çoxluğun təəccübünə səbəb

olan fakt ondan ibarət idi ki, yalnız heyvanlarda deyil, həm də

insanlarda da beynin böyük bir sahəsinin zədələnməsinə bax-

mayaraq, hafizə pozulmur. 

Qəbul edilən yeganə qanunauyğunluq ondan ibarət idi

ki,  beynin daha çox zədələnməsi ilə hafizənin pozulması

arasında asılılıq mövcuddur.  Bu kütlənin təsiri qanunu

adlanır.  Yəni beyin toxumalarının pozulması nisbəti ilə

hafizənin pozulması nisbəti düz mütənasibdir.  Hətta,  beynin

cərrahiyyə yolu ilə 20 faizi götürüldükdə belə, hafizə itmir. Elə

bu səbəbdən də hafizə mərkəzinin lokalizasiyasının olmasına

şübhə yarandı.  Bəzi psixoloqlar isə hesab edirdilər ki,  hafizə

orqanı bütövlükdə beyindir. 

Son vaxtlar baş verən iki elmi yenilik psixikanın infor-

masiya mərkəzinin dəqiq öyrənilməsinə ümidləri artırmışdır. 

Birinci,  müəyyənləşdirilmişdir ki,  beynin bir sıra sahələrinə

təsir göstərilməsi nəticəsində şüurda mürəkkəb zəncirvari ya-

dasalma baş verir.  Yəni insan çoxdan unutduqlarını xatırlayır. 

Cərrahiyyə əməliyyatından sonra unutduqlarını asanlıqla yada

sala bilir.  İkinci,  müəyyənləşdirilmişdir ki,  hafizə mərkəzi və

---

283

ya

hər

halda

məlumatların

qısamüddətli

hafizədən

uzunmüddətli hafizəyə ötürülməsini tənzim edən sahəsinin

fəaliyyəti yeni informasiya daxil olanadək mümkün olmur. Bu

mərkəz «qippokamp»  adlanır və beynin gicgah sahəsində

yerləşir.  Qippokampın iki tərəfli götürülməsindən sonra

xəstələr cərrahiyyə əməliyyatına qədər baş verənləri yada salır, 

lakin əməliyyatdan sonra baş verənləri isə yada sala bilmirlər. 

Əvvəllər toplanmış informasiyaların harada qorunduğu sualı

hələ də öyrənilməmiş qalır. 

Hafizə probleminin yekun həlli uzun illər boyu psix-

ologiya və fiziologiyanın mübahisə obyekti olmuşdur.  Onun

həlli beyində informasiya daşıyıcısı olan fiziki təbiətinin (mo-

lekullar,  zülallar və s.)  öyrənilməsi nəticəsində mümkün

olacaqdır. 

IV.10.2. Hafizənin prosesləri

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, hafizənin yaddasaxlama, 

yadasalma, tanıma və unutma kimi prosesləri vardır.

Hafizə psixikanın funksional bütövlüyünün, üç mühüm

prosesin

nəticəsində

yaranır. 

Onlardan

birincisi

yaddasaxlamadır.  Bu prosesdə beynə daxil olan müxtəlif

informasiyaların təhlili,  identifikasiyası və kodlaşdırılması

aparılır. Hafizə prosesinin ikinci mərhələsi informasiyanın hifz

olunmasıdır.  Prosesin üçüncü mərhələsi ixtiyari və ya qeyri-

ixtiyari yadasalmadır.  İnformasiyanın yada salınmasını haqlı

olaraq hafizənin əsas funksiyası,  insanın öz təcrübəsindən

istifadə edə bilməsinin əsası hesab edirlər. 

Yaddasaxlama duyub qavradıqlarımızın beyində hifz

olunması prosesidir.  Bu zaman yeni qavranılanların əvvəllər

əldə

etdiklərimizlə

əlaqələndirilməsi

yolu

ilə

möhkəmləndirilməsi baş verir. 

Anlamadan asılı olaraq yaddasaxlamanın məntiqi və

---