Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

284

mexaniki növləri mövcuddur.  Məntiqi yaddasaxlamanın

əsasında anlama dayanır.  Bu zaman insan öyrəndiklərini öz

sözləri ilə ifadə edə bilir.  Mexaniki yaddasaxlama isə quru

əzbərləmə, 

bəzən

mənaya

əhəmiyyət

vermədən

yaddasaxlamadır.  Adətən mexaniki olaraq yadda saxlayan

şagird və ya tələbə materialın ayrı-ayrı hissələrini ayrılıqda ya-

da sala bilmir.

Ən fərdiləşdirilmiş psixi hadisələrdən hesab olunan

hafizə çoxsaylı amillərdən: beynin xüsusiyyətlərindən, mərkəzi

sinir sistemindən,  mühitdən,  fəaliyyətin xarakterindən və

şəxsiyyətin növündən asılıdır.  Məhz bu səbəbdən yadda

saxlamanın

ən

ümumi

qanunauyğunluqlarını

müəyyənləşdirmək xeyli çətindir və daha çətini isə onun

səmərəli şəkildə idarə edilməsini öyrənməkdən ibarətdir. Bax-

mayaraq ki, hafizənin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı çoxsaylı me-

todikalar işlənmiş, tövsiyələr hazırlanmışdır. 

Alman psixoloqu Q.Ebbinhauz materiala məna və emo-

sional münasibətlərdən asılı olaraq mexaniki yaddasaxlamanın

16 qanunauyğunluqlarını özündə birləşdirən vahid sistem təklif

etmişdir. Onlardan bir neçəsini nəzərdən keçirək.

1.  İnsana ilk dəfə təsir göstərən xarici təzyiqi o daha

güclü və uzunmüddətli yadda saxlayır. 

2. Güclü emosional reaksiya doğurmayan, lakin kifayət

qədər mürəkkəb olan informasiya hafizədə hifz olunmur.

3.  Diqqətin mərkəzləşdirilməsi nə qədər güclü olarsa, 

yaddasaxlama da o qədər sürətli baş verir.

4.  Çoxsaylı fakt və təəssüratların əvvəli və sonu daha

yaxşı yadda saxlanılır. 

5. Təkrar yaddasaxlamanın daha səmərəli yoludur.

6.  Məntiqi əlaqəsi və bir-birilə sıx bağlı olan fakt və

hadisələr daha asan yadda saxlanılır. Çünki bu zaman assosia-

tiv təəssürat daha asan və sistemli olur.  Burada sanki əşya və

hadisənin elementlərinin yadda saxlanması bir-biri ilə sıx

bağlanır.

---

285

Qarşıya

qoyulan

məqsəddən

asılı

olaraq

yaddasaxlamanın qeyri-ixtiyari və ixtiyari növlərini qeyd

edirlər.  Qeyri-ixtiyari yaddasaxlama qarşıya məqsəd qoyma-

dan duyub-qavradıqlarımızın yadda saxlanmasıdır. Çox vaxt

bizə emosional təsir bağışlayan material qeyri ixtiyari olaraq

yadımızda

qalır.  İxtiyari

yaddasaxlama

isə

qarşıya

qoyduğumuz məqsədlə bağlı olur.  Ona görə də ixtiyari

yaddasaxlamanı xüsusi mnemik iş kimi xarakterizə edirlər. 

İxtiyari yaddasaxlamanın müvəffəqiyyəti,  məhsuldarlığı mne-

mik

məqsədin

xüsusiyyətindən

asılı

olur. 

İxtiyari

yaddasaxlamanın məhsuldarlığı üçün mühüm şərt kimi yadda

saxlanılacaq materialın planını tutmaq,  qarşıya yaddasaxlama, 

uzun müddətdə yaddasaxlama məqsədi qoymaq,  materialı

təsnif etmək,  sistemləşdirmək,  öyrəndiklərini təxəyyüldə

canlandırmaq və s. zəruridir.

Prinsipcə hər bir insanın hafizəsi,  xüsusilə,  qeyri-

ixtiyari yaddasaxlamanın seçiciliyi baxımından fərqlənir. 

İxtiyari yaddasaxlamanın müvəffəqiyyəti isə qavranılan

informasiyanın xarakteri ilə bağlıdır.  Məsələn,  tanışları və ya

qohumlarında keçirilən qonaqlığın yada salınmasına diqqət  

yetirək. Bəziləri (xüsusilə qadınlar) kimin və necə geyindiyini, 

digərləri kimin nə və necə yediyini,  üçüncülər isə (yeri

gəlmişkən çox az qismi)  məclisin ümumi təsvirini və

söhbətlərin məzmununu xatırlayacaqdır.

Yaddasaxlamanın

davamlılığından

asılı

olaraq

qısamüddətli və uzunmüddətli növləri də vardır.  Qısamüddətli

yaddasaxlama saniyə və dəqiqələrlə,  uzunmüddətli yaddasax-

lama isə saatlarla, günlər, aylar, illərlə ölçülür.

Yaddasaxlamanın bir növü kimi süni yolla assosiasiya

yaradaraq yaddasaxlamanı da qeyd edirlər.  Bu cür yaddasax-

lama mnemonik yaddasaxlama adlanır.  Məsələn,  20.07 

rəqəmini yaddasaxlamaq üçün 2007-ci ili yada salmaq

kifayətdir.  Yaxud yeni tanış olduğumuz adamın adını həmin

adda olan yaxın adamımızın adı ilə eyni olduğuna görə yadda

---

286

saxlayırıq.

Yadasalma

əvvəllər

psixikada

möhkəmlənmiş

məzmunun

uzunmüddətli

hafizədən

operativ

hafizəyə

gətirilməsi nəticəsində aktuallaşdırılması,  xatırlanmasından

ibarət olan hafizə prosesidir.  Yadasalma da ixtiyari və qeyri-

ixtiyari olur.

Beyində hifz olunanların qısa müddətdən sonra yenidən

yada salınması xeyli çətin baş verir, əsasən, 2-4 gündən sonra

daha aydın və əhatəli yada salınır. 

Yadasalmada hadisələrin hansı konteksdə baş verdiyi

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, köhnə əşyalar, kitablar, 

ev, uşaqlığın keçdiyi yerlər və onlarla bağlı olanlar daha güclü

təsir edir. Bu mənada Zeyqarnik effekti maraq kəsb edir. Təbii

sonluğu olmayan vəziyyətləri,  tamamlanmayan hərəkətləri in-

sanlar daha yaxşı yadda saxlayır. Əgər biz yeməyi, içməyi sona

çatdıra bilmir,  arzu etdiyinə çata bilməyə az qalmış,  amma

çatmadıqda bu daha uzun müddət yadda saxlanılır,  nəinki

asanlıqla əldə edilən. Hafizənin bu xüsusiyyəti onunla bağlıdır

ki, tamamlanmamış hərəkətlər mənfi emosiyaların mənbəyi ol-

duğundan müsbət emosiyalara nisbətən daha güclü təsirə ma-

likdir.  Məhz buna görə də adamlar uğursuz sevgini,  bədbəxt

hadisələri,  xəstəliyi,  əzablarını,  həyəcanlarını daha dəqiq və

aydın yadda saxlayırlar. 

Tanımaya gəldikdə o,  hər hansı bir obyekti yenidən

qavrama

zamanı

yada

salmaqdan

ibarətdir.

Tanıma

olmasaydı biz cisimləri artıq bizə tanış olan kimi deyil, yeni ci-

sim kimi qavrayardıq. 

          Unutma. Hafizə ilə bağlı çətinliklər yadasalmadan daha

çox xatırlama ilə əlaqədardır.  Müasir psixologiyanın bir çox

tədqiqatları sübut edir ki, sağlam beyində informasiyalar uzun

müddət hifz olunsa da onların çox hissəsi istifadə olunmamış

qalır.  Praktiki olaraq böyük əksəriyyəti «əlçatmaz»  olur,  «un-

udulur»,  amma deyirlər ki,  onlar bunu bilirdi,  oxumuşdu, 

eşitmişdi və s.  Psixoloqlar bunu unutma adlandırırlar.  Yəni

---