Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

297

Təfəkkür prosesində insan özündə olan bilikləri praktik

təcrübə yolu ilə uyğunlaşdırır və bu insana imkan verir ki,  o

mahiyyətin daha dərin qatlarına varid ola bilsin.

Təfəkkür

      

Xüsusiyyətləri

Təfəkkür

formaları

Fikri əməliyyatlar

gerçəkliyin

vasitəli və

ümumiləşmiş

inikası; 

konkret məsələ

həlli;

nitqlə əlaqədar

olması;

geniş əhatəyə

malik olması;

- məfhum

    - hökm

  - əqli nəticə

- təhlil

- tərkib

- müqayisə

-

mücərrədləşdirmə

- ümumiləşdirmə

- konkretləşdirmə

                             Şəkil 14

Təfəkkürün psixi proses kimi ümumi xarakteristikası.

Praktik fəaliyyət gerçəkliyin dərk edilməsinin həqiqət

ölçüsü kimi çıxış edir. Təfəkkür vasitəsi ilə insan dünyanı dərk

edir,  ona təsir edərək dəyişdirir.  Təfəkkür insanın əmək

fəaliyyətindən doğmuşdur və məqsədə çatmaq yolunda, 

müvəffəqiyyət qazanmada qarşıya çıxan maneələri aradan

qaldırmağın yollarını arayır.

Psixologiya təfəkkürü konkret subyektin real psixi

---

298

fəaliyyəti kimi,  təfəkkürün necə inkişaf etməsini,  necə

yaranmasını,  onun strukturunu, digər fəaliyyət növləri ilə

qarşılıqlı əlaqələrini öyrənir.  Təfəkkürün təbiətini açan

A.N.Leontyev qeyd edirdi ki,  təfəkkürün quruluşu praktik

fəaliyyətin quruluşuna yaxınlığı ilə prinsipial xarakter daşıyır. 

Təfəkkürün motivi tez-tez fəaliyyətin motivi ilə üst-üstə düşür. 

Fikri fəaliyyət praktik fəaliyyətdən fərqli olaraq özünün spesi-

fik xüsusiyyətinə malikdir.  O daxilidir,  qısaldılmışdır və

avtomatlaşmışdır.

Təfəkkür insanın təlim,  əmək,oyun fəaliyyətində və

tinkişafında,  şəxsiyyətə çevrilməsində xüsusi rol oynayır. Peşə

fəaliyyətində əsas məzmun komponentini təfəkkür təşkil edir

və o

Bu iş tamamilə pedaqoji fəaliyyətə də aid edilir. 

Müəllimin peşəkarlığı alınan biliklərin kəmiyyəti ilə deyil, 

həmçinin

biliklərin pedaqoji situasiyalarda tətbiqinə və

təhlilinə yönəlib.

Təfəkkür xüsusi psixi proses kimi bir sıra spesifik xarak-

ter və əlamətlərə malikdir.  İlk belə əlamət gerçəkliyin

ümumiləşmiş inikasıdır,  təfəkkür real dünyanın əşya və

hadisələrinin ümumiləşmiş inikasıdır.  İkinci az əhəmiyyətli

olmayan təfəkkür əlaməti real aləmin vasitəli inikasıdır. 

Vasitəli inikasın mahiyyəti odur ki,  şeylərin və hadisələrin

xüsusiyyətləri

haqqında

hökm

vermək

üçün

vasitəli

informasiyanın təhlil yolu ilə əldə edilməsidir.

Təfəkkürün xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də onun

nitqlə əlaqədə, vəhdətdə olmasıdır. İnsan daima sözlər əsasında

fikirləşir. Həm nitqin,  həm də təfəkkürün əsasını ikinci siqnal

sistemi təşkil edir.

Nəhayət, 

təfəkkürün

mühüm

xarakterik

xüsusiyyətlərindən biri də geniş əhatəyə malik olmasıdır. 

Duyğu,  qavrayış və təsəvvürlərin əhatə edə bilmədiyini

təfəkkür əhatə edə bilir.

---

299

IV.11.2. Dilin və nitqin təfəkkürlə əlaqəsi

Təfəkkür və dil.  Dünyanı dilsiz təsəvvür etsək o

anlayışlarsız,  mədəniyyətsiz olardı.İnsan onlar arasında rabitə

rolunu oynayır.  Dil insanın fikirləşdiyi,  qavradığı və yadda-

saxladığı şeylərə təsir edir. Müvafiq olaraq təlim insanın sözlü

(fikri)  gücünü artırmaq məqsədi daşıyır.  Lakin fikri proseslər

əksər hallarda sözsüz baş verir.

Dilin təfəkkürə təsiri psixologiyada çox mübahisəli

məsələdir.  Dilçi B.Uorf təsdiq etmək istəyirdi ki,  dil təfəkkür

üsulunu müəyyən edir. Uorfun linqvistik nisbilik nəzəriyyəsinə

görə müxtəlif dillər gerçəkliyi müxtəlif cür qavramağa gətirib

çıxarır.  «Dil özü insanın əsas ideyasını formalaşdırır».    Uorf  

təsdiq edir ki, xopi tayfasında felin keçmiş zaman forması yox-

dur. Uorfa görə xopi tayfası asanlıqla keçmiş haqqında fikirləşə

bilməz.

Uorfun nisbilik nəzəriyyəsi bir dildə danışan və dilin fi-

krin ötürücüsü kimi başa düşən insanlar üçün yaddır. Amma iki

müxtəlif sistemli dillərdə danışan ingilis və yapon yəqin ki, 

müxtəlif dillərdə fərqli fikirləşir.  İki dildə danışan bir çox in-

sanlar hesab edir ki, istifadə etdikləri dildən asılı olaraq fərqli

qavrayış nümayiş etdirirlər.  Dili öyrənməklə mədəniyyət

haqqında çox şey öyrənmək olur. Dili itirməklə dilə  bağlı olan

təfəkkürü də itiririk.

Yeni qvineyalılar ingilis və ya fransız dillərindən istifadə

etmədən forma və rəngi bildirən şeyləri qeyd edilən dillərin

nümayəndələri kimi qavrayır. Lakin ingilis, fransız və ya forma

və rəngi bildirən sözlərin olduğu dillərin sözləri insanın nə

fikirləşdiyinə,  nə haqda düşündüyünə təsir edir,  ona görə söz

seçimində insan çalışır ki, sözlər şeyləri dəqiq əks etdirsin.

Dilin təfəkkürə təsir etməsi qabiliyyəti söz ehtiyatının

artırılması hesabına təhsilin əsas hissəsi üçün mühüm rol

oynayır.

---

300

Dilin fikri formalaşdırmaq və ya ifadə etmək vasitəsi ki-

mi qiymətləndirilməsi dilin idraki fəaliyyəti ilə bağlıdır.  Dil

ünsiyyət prosesində fikrin ifadə vasitəsi kimi həm də qarşılıqlı

anlama üçün vasitədir. Dilin fikri ifadə etmək, ünsiyyəti yarat-

maq,  inikas vasitəsi,  ətrafda baş verən hadisələri,  şeylərin

əlamət və xassələrini əks etdirmək keyfiyyəti vardır.

Eksperimental tədqiqatlara görə orta məktəbi bitirən

şagird 80  minə qədər söz bilir,  bu orta hesabla hər ilə 5000, 

gündəlik isə 13  sözün mənimsənilməsi deməkdir.  Sintaksisin

qanunauyğunluqlarını çətinliklə izah etmək mümkün olsa da, 

uşaq dili çox asanlıqla başa düşür və insanın dilə qabiliyyəti

çoxlu suallar doğurur.

Uşaqlarda dilin inkişafı onun strukturu ilə bağlıdır. 

Körpə dilə yiyələnməyib (in fautis – danışmayan deməkdir), 

lakin 4 aylıq uşaq ananın dodaqlarından onun nə demək istədi-

yini seçir və səsləri tanımağa başlayır.  Uşaq sifətə baxmaqla, 

tələffüz edilən səsləri ayırd etməyə çalışır və səslərin tələffüzü

zamanı dodaqların vəziyyəti uşaq üçün həm də ona qarşı

davranış tərzi kimi anlanılır.

3-4  aylıq uşağın qığıltıları,  müxtəlif səslərlə müşayiət

olunur və

ilk dövrlərdə o, dillə bağlı deyil. Uşağın dilə

yiyələnməsi bir neçə mərhələ keçir.  Bir

sözlü mərhələ 1 

yaşdan 2  yaşa qədər olan dövrdür.  Cüttərkibli mərhələ isə 2 

yaşdan sonra başlayır,  əsasən uşaq iki sözdən ibarət cümlələr

ifadə etməyə başlayır.  Universal qrammatika artıq ifadə

olunmağa başlayır.

Uşaqların dilə yiyələnməsində səs və intonasiyanın

ailədəki mərhələsi çərçivəsində baş verir.  10  aylıq uşağın

qığıltıları ana üçün artıq aydın səs rolunu oynayır. Ana dilinin

fonem səslərinə uyğun olmayan səslər yoxa çıxır,  uşaq

eşitmədiyi səslərin fərqləndirmək qabiliyyətinə malik olmur.

Səsli dil fonemdüzəldən tərkibə malikdir,  əl hərəkət və

formaları ilə müəyyənləşir,  uşaq qığıltılarında nitq səsləri

ayrılmağa başlayır (4 aylıq), 10 aylığında ana dili səsləri və s. 

---