Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Yüklə 12,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
tik) anlayışlar öz əksini tapır. Təbiətdən istifadənin konkret sahələrində bu və ya digər fəaliyyət növünə aid olan spesifik tədbirlər həyata keçirilir. «Təbiəti mühafizə» geniş mənalı anlayışdır, nəinki «təbiətdən səmərəli istifadə». «Təbiəti mühafi- zə»də təbiətdən istifadənin bir-biri ilə əlaqəli bütün tərkib hissələri iştirak edir. Təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə eyni zamanda təbii sistemlərə antropogen yükün azalmasını özündə ehtiva edir, yəni müəyyən dərəcədə ətraf mühitin mühafizəsi funksiyasım yerinə yetirir. 1.2. Təbiətdən istifadənin iqtisadi və ekoloji əsasları fənninin mövzusu və vəzifələri i Təbiətdən istifadə sahəsinin mütəxəssisləri qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur: -təbiətdən səmərəli istifadə vasitələri, metod və formalarının tədqiq edilməsinə və əlverişli həyat şəraitinə nail olmaq; - ehtiyatların kompleks istifadəsinə yönəldilmiş tədbirlərin əsaslandırılması və hazırlanması; -iqtisadiyyatın ekolojiləşdirilməsini əsaslandırmaq; -gələcək nəsllərin mənafeini nəzərə almaqla cəmiyyət və təbiət arasındakı qarşıhqlı əlaqənin optimallaşdırma metodlarını işləyib hazırlamaq; -təbiətdən istifadənin idarəedilmə sistemində dövlət və regional orqanların səmərəli formalaşdırılması; -təbiətdən səmərəli istifadə sahəsində qabaqcıl təcrübənin təhlili və ümumiləşdirilməsi və s. Təbiətdən istifadənin səmərələşdirilməsi sahəsində vəzifələrin çoxtərəfii olmasını nəzərə alaraq onların hamısı bu və ya digər dərəcədə maliyyə vəsaitinin ayrılması, tədbirlərin səmərəlilik dərəcəsinin müəyyən edilməsi ilə əlaqədardır. Bununla əlaqədar olaraq yeni bir iqtisadi fənnin yaranması və inkişafı zərurəti meydana çıxır. Bu elm sahəsi nisbətən cavan və sürətlə inkişaf edən «Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı və eko 10 logiyasıdır». Düzdür, cəmiyyətlə təbiət arasında qarşılıqlı əlaqənin iqtisadi aspekti müəyyən bir tarixə malikdir, lakin bu əlaqə indiki mərhələdə yeni əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Bu tarix fiziokratlar dövründən başlayır. Onlar hesab edirdilər ki, cəmiyyətin sərvəti əkinçilikdən yaranır. Bu problemə D.Rikardo və T.Maltus böyük diqqət yetirirdilər. İqtisadi inkişafın perspektivinə onlar pessimist baxırdılar. K.Marks hesab edirdi ki, kapitalizm təbiəti dağıdır və yalnız kommunizm insan və təbiət arasındakı ziddiyyəti aradan qaldıra bilər. Neoklassiklər fərz edirdilər ki, rasional və xudpəsənd (eqoist) insanlar ictimai maraqlarını təmin etmək üçün Parcto-mevarlardan istifadə edirdilər. Humanist istiqamətlərin tərəfdarları fərdiyyətin regional davranışını rədd edirlər və rasionalizm anlayışının genişləndirilməsini arzulayırlar və insanların tələbatı ierarxiyasında yüksək keyfiyyətin ətraf mühitə olan tələbatını birinci sıraya qoyurlar. Hazırda bütün iqtisadi məktəblərin hamısı bu və ya digər qaydada iqtisadi inkişafı ekoloji problemlərlə əlaqələndirirlər. Lakin təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı sahəsində aparılan ətraflı nəzəri tədqiqatlar maddi rifah iqtisadiyyatı və zahiri effektlər nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirilir. Rifah iqtisadiyyatının vəzifəsi iqtisadi optirnum şərtlərini təsvir etməkdən ibarətdir. Bu nəzəriyyə çərçivəsində rəqabət (bazar) və iqtisadi optirnum arasında qarşılıqlı əlaqə yaradılır. Zahiri effektlərin mövcudluğu iqtisadi effektin ictimai və mülki cəhətdən qiymətləndirilməsi arasında ziddiyyətə səbəb olur. A.Piqu özünün «Rifah iqtisadiyyatı» (1920) əsərində ictimai və mülki xərclər arasındakı qeyri-bərabərliyi göstərməklə həmin proseslərin dövlət tənzimləməsi zərurətini irəli sürürdü. Keçən əsrin 60-70-ci illərində bir çox ölkələrdə ekoloji şəraitin kəskinləşməsi müşahidə olunur. Həmin dövrdən, məhz, envayronmental iqtisadiyyat (environment economics), ətraf mühitin iqtisadiyyatı (Keçmiş SSRİ-də isə təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı) formalaşmağa başlayırdı. Ekoloji problemlərin iqtisadi aspekti tədqiqat sahəsinə çevrilir. İlk növbədə ətraf mühitlə iqtisadi inkişaf arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin təhlilinə başlanır və bunun əsasında bəşəriyyətin gələcək inkişaf yolları öyrənilir, təbiəti mühafizə sahəsində bazar iqtisadiyyatının mexanizminin imkanları nəzərdən keçirilir, proqnozlaşdırma və s. məsələlər elmi cəhətdən ön plana çəkilir. «Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı» iqtisadi elmlər və fənlər qrupuna daxil olur, bir sıra elm sahələrinin qovşağında özünə yer tutmaqla, sahələrarası elmə çevrilir. Xarici ölkələrdə «Ətraf mühitin iqtisadiyyatını» iqtisadi nəzəriyyənin köməkçi (yardımçı) fənni kimi qəbul edirlər. «Təbiətdən istifadənin iqtisadi və ekoloji əsasları» isə bu sahəni ilk növbədə iqtisadiyyatla ekologiya arasındakı elmə çevirir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı- elə bir elmdir ki, cəmiyyətlə təbii mühit arasındakı qarşılıqlı əlaqələri iqtisadi metodlarla öyrənir, təbiətdən səmərəli istifadə ilə əlaqə yaradır. Ekologiya ilə əlaqələndirilməsi mühafizə məsələlərinin ilk plana çəkilməsini tələb edir. Ona görə də bu sahədə qarşılıqlı əlaqəsi olan kompleks problemlər nəzərdən keçirilir. Müxtəlif ədəbiyyatlarda başqa təyinatlar da mövcuddur. Məsələn, təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı- iqtisadi elm sahəsi olub, cəmiyyətin və ətraf mühitin qlobal, regional, milli və yerli (lokal) səviyyələrdə qarşılıqlı təsir məsələlərinin sosial-iqtisadi aspektlərini öyrənir. Təbiətdən istifadə hər hansı bilik (elm) sahəsi olmaqla özündə təbiət, ictimai və texniki elm sahələrinin elementlərini cəmləşdirir və təşkilati cəhətdən digər bilik (elm) sahələri içərisində fizika, coğrafiya, biologiya, ekologiya kimi özünəməxsus yer tutur. Bir çox tədqiqatçılar deyilənləri təbiət elmləri sisteminə aid edirlər. Əslində deyilən sahənin coğrafiya və coğrafi ekologiya elminə aid edilməsi daha məqsədə müvafiqdir. Çünki coğrafiya elmlər sistemi fiziki, iqtisadi-sosial-siyasi prosesləri əhatə etməklə ətraf mühiti mühafizəni də özündə birləşdirir. Hətta keçmiş SSRİ-də Elmlər Akademiyası sistemində elmlərin təsnifatı tərtib edilərkən təbiətdən istifadəni Yer haqqında elmlər bölməsi ilə İctimai elmlər bölməsi arasında yerləşdirmək məsləhət olunmuşdu. 12 Yüklə 12,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|