Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Yüklə 12,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatını ekoloji əsaslarla iqtisadi elmlər sahəsi kimi qəbul etdikdə, burada müvafiq elm- lərarası əmək bölgüsünə istinad etmək lazım gəlir. Təbiətdən istifadə iqtisadiyyatının predmeti insanların öz tələbatlarını ödəmək üçün təbii resursların istifadəsində, mühafizəsində, artırılmasında və habelə ekoloji-iqtisadi qanunauyğunluqlardan istifadə prosesində yaranmış münasibətləri araşdırmaq, tədqiq etmək və öyrənməkdir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatının bilavasitə predmeti getdikcə artan təbii-resurs potensialının məhdudluğu şəraitində ətraf mühitin keyfiyyətinin bərpası (qorunması) və ətraf mühitin mühafizəsi kimi istiqamətləndirilməlidir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatmm əsas vəzifəsi idarəçilik prinsipinin (yanaşmasının) aradan qaldınimasmı və iqtisadiyyatın sahələrinin birləşdirilməsini həyata keçirməklə cəmiyyətlə təbiətin optimal qarşılıqlı əlaqəsini ekoloji-iqtisadi təfəkkürün formalaşmasını təmin etməkdir. Ümumiyyətlə, bütövlükdə, təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı cəmiyyətin «sabit inkişaf» modelinə keçməsinə zəmin yaratmabdır. Əslində, həmin elm sahəsinin konkret vəzifələri təbii resurslar üzərində mülkiyyətin realizə edilməsinin zəruri (mümkün) formalarını axtarmaq, ödənişli təbiətdən istifadə əsasında iqtisadi mexanizmin formalaşma yollarını müəyyənləşdirmək, bazar iqtisadiyyatı ilə bağlı üsullarla dövlət tənzimlənməsini təmin etmək deməkdir. Bütövlükdə, təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatının əməli aspekti üç qrup problemi özündə birləşdirir: 1) təbii ehtiyatların iqtisadi qiymətləndirilməsini; 2) ətraf mühitin çirklənməsindən dəyən iqtisadi zərərin qiymətləndirilməsini (hesablanmasını); 3) ekoloji amillərin təsərrüfat mexanizminə və cəmiyyətdə qərarların qəbul edilməsinə cəlb edilməsini. T.Titenberq hesab edir ki, təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı eyni dərəcədə həm nəzəri, həm də təcrübi elm sahəsidir. O, nəinki yalnız ekoloji-iqtisadi analizin fundamental 13 prinsiplərini, həm də ekoloji siyasəti və ekoloji tənzimləmə tədbirlərini əhatə edir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı, təbiətdən istifadədən başqa, iqtisadi nəzəriyyə (tələbatla məhdud resurslar arasındakı ziddiyyət, zahiri effekt, tələb, təklif və s.), funksional və sahələr üzrə iqtisadi məsələlər (maliyyə, statistika, meşə iqtisadiyyatı və s.), sosial və iqtisadi coğrafiya, habelə bir sıra təbiət (ilk növbədə ekologiya) və texniki elmlərlə sıxı əlaqədardır. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı öz fənnini (pred- metini) abstraksiyanm ən yüksək səviyyəsində, xalq təsərrüfatı (makroiqtisadi) mövqedən və iqtisadi-ekoloji prioriteti nəzərə almaqla əhatə edir. Eyni zamanda bu elm sahəsi həm də mikroiqtisadi proseslərin analizindən, ekoloji sahibkarlıq problemlərindən, ekoloji marketinqdən və s. bəhs edir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı və ekologiyasına dair tədqiqatlarda bir çox elm sahəsində tətbiq edilən üsullardan istifadə edilir, tik növbədə, dialektik, balans, normativ, sistemli, riyazi, statistik, xəritələşdirmə, modelləşdirmə və s. metodlardan istifadə edilir. Onun metodoloji aspektləri hazırda proqram-moqsədli optimallaşdırma hesabına təzələnməkdədir. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı obyektivlik, elmilik və tarixilik prinsipləri üzrə formalaşmaqdadır. Təbiətdən istifadə iqtisadiyyatı mütəhərrik inkişafda olan bir elm kimi yeni analitik (üsullar) priyomlar, konsepsiyalar, ideyalar üçün aşkarlıq nümayiş etdirir. Bu onunla əlaqədardır ki, təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı və ekoloji əsasları elmlərarası bir sahədir və çox mürəkkəb ekoloji-iqtisadi problemləri əhatə edir. 1.3. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatının əsas anlayışları Təbiətdən istifadənin obyektinin, iqtisadiyyatının və predmetinin əsas anlayışları aşağıdakılardır: «Ətraf təbii 14 mühit», «Ətraf sosial mühit», «Biosfcra», «Noosfera», «Təbii ehtiyatlar», «Təbii şərait», «Təbii resurs potensialı», «Təbiətdən səmərəli istifadə», «Təbiəti mühafizə», «Ətraf mühitin çirklənməsi» və s. Təbiətdən istifadə məsələsində və «təbiət» dedikdə qapalı, özünəməxsus, özü-özünə inkişafda olan elə sistem nəzərdə tutulur ki, insanın müdaxiləsi olmadan tarazlıq (dayanıqlı) halında davamiyyətini saxlayır. Ətraf təbii mühit (ƏTM) -insamn yaşayış və istehsalat fəaliyyəti mühitidir, buraya süni yaradılmış mühitin elementləri də aid edilir. Bəşəriyyət biosferanın evladıdır, insan dinamik həyat mühitində doğulur və formalaşır. Həmin sahədə canlı orqanizmlər və onların yaşayış mühiti üzvü olaraq əlaqədardır. Biosfer dinamik sistemdir. Bəşəriyyət biosferdən kənarda mövcud ola bilməz. Biosferin qalınlığı (hündürlüyü) 20-30 km- dir. «Həyat təbəqəsi» əsasən yer səthində cəmlənmişdir. Biosferin əsas struktur elementləri landşaft və biogeosenozlardır. Hal-hazırda ekoloji-iqtisadi sistem (EİS) nəzəriyyəsi geniş yayılır və bu ifadə iqtisadiyyatın və təbiətin inteqrasiyası ideyasım birləşdirir. Ekosistemlərdən fərqli olaraq EİS qapalı xarakter daşımır və aşkarhğa malikdir. EİS-in inkişafının vacib vəzifəsi ondan ibarətdir ki, təbii şəraitdən səmərəli istifadə olunsun, istehsalat daha qapalı bir sistemə çevrilsin. EİS üç əsas toplayıcıdan (tərkib hissəsindən) ibarətdir: ətraf təbii mühit, cəmiyyət, həyat fəaliyyəti. Hər üç komponent maddələrin təbiətdə dövriyyəsi vasitəsilə bir-biri ilə əlaqədar olmaqla cəmiyyətdə funksional təminat yaradır. Təbiətdən istifadə prosesi həmişə hər hansı bir ərazi çərçivəsində (daxilində) həyata keçirilir və odur ki, regional EİS ayırmaq lazım gəlir. Bu sistemin strukturu özündə 6 prosesləri əks etdirir. Həmin proseslərdə müvafiq əlaqələr yaradırlar: 1. İstehsalat və xidmətlə bağlı sosial-iqtisadi əlaqələr; 2. Ekosistemlərdə (biosenozlarda) yaranan əlaqələr; 15 Yüklə 12,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|