48
"Hörmət? Mən ona hörmət naminəmi yer verdim?". O, alnını barmaqları ilə
ovuĢdurdu. Gözlərini yumub ürəyində danıĢmağa, fikrindən keçirməyə baĢladı:
"YaxĢı, bəs buna nə ad verək? Hörməti, deyəçən, o qoca əbləh elədi axı. Yerini
uĢaqlı qadına verdi. Görəsən, niyə? Qadın uĢaqlıdır. Deməli, əri var. Bəs qoca
yerini ona niyə verdi? Yəqin, onun da arvadı var. Bəlkə ölüb?" (Süleyman
Hüseynov. Manana. Bakı, 2002, səh.41)
ÇalıĢma 39. VerilmiĢ sözlərin leksik mənasını izah edin, onların 20-25 il bundan
əvvəl necə ifadə olunduğunu, əvvəlkilərin, yoxsa indikilərin öz dilimizə
məxsusluğunu aydınlaĢdırın:
ildönümü, çimərlik, duracaq, saxlanc, əyləc, dönəm, qaynaq, yüzillik, özəlləĢmə,
nəfəslik, açıqca, bölgə, soyqırım, yarlıq, ulu, dürlü, araĢdırma, hərbiləĢmə, köçkün,
yetərsay.
ÇalıĢma 40. AĢağıdakı sözlərin hansı alınmaların hesabına meydana gəlməsini
araĢdırın:
öndər, soykökü, bilgisayar, baĢqan, istilikölçən, bilgi, soyad, soydaĢ, cangüdən,
ömürlük, toplum, çağ, bağımsız, çağdaĢ, duyum, durum;
ÇalıĢma 41. Mətndən dilimizin lüğət tərkibindəki özləĢmə göstəricilərini
müəyyənləĢdirin, mənalarını izah edin.
Azərbaycan toplumunun qarĢısına çıxan hər dürlü iqtisadi iliĢkilər nə qədər çox
olsa da, soydaĢlarımız özünü itirmir və dönmədən həmin iliĢkiləri aradan
qaldırırlar. XXI yüzilliyin girəcəyində dünyanın çağdaĢ dövlətlərindən biri olmaq
üçün ölkəmizin hər dürlü imkanlarının varlığını hamı söyləyir. Çox çalıĢmaq və
saxlancımızın çiçəklənməsi naminə durumumuzu yaxĢılaĢdırmaq, çağdaĢ
ölkələrdən ömürlük biri olmaq istəyimizdir. Bu gün belə bir dönəmdə yaĢayırıq ki,
dövlətimizin bağımsızlığı uğrunda çarpıĢmaqdan özgə yolumuz yoxdur. Tarix
soydaĢlarımızı sınağa çəkir. Bu sınaqdan üzü ağ çıxmaq üçün biz hamımız
öndərimizin siyasətini dəstəkləməli, baĢqanımız da, əsgərimiz, çavuĢumuz,
gizirimiz də cangüdənlər kimi bütün bölgələrimizin sınırlarının keĢiyində ayıq-
sayıq durmalıyıq.
ÇalıĢma 42. Ġdman cəmiyyətində Ģöbə müdiri iĢləyirsiniz. Müəyyən qədər idman
ləvazimatı almaq üçün direktorunuza tələbnamə yazın.
NİTQİN MƏDƏNİ VƏ QEYRİ-MƏDƏNİ FORMALARI
Mədəni nitq ədəbi dilə yaxĢı yiyələnmiĢ Ģəxslərin iĢlətdiyi nitqdir. Deməli, ədəbi
dilə mükəmməl yiyələnmədən mədəni nitqdən danıĢmaq olmaz. Nitqin mədəniliyi
ədəbi dilin qayda-qanunlarını yüksək səviyyədə mənimsəməklə, dilimizin fonetik
normalarını gözlə-mək, zəngin söz ehtiyatına sahiblənmək, bədii dil vasitələrinə
yiyələnməklə təmin olunur. Mədəni nitq aydın, səlis, zəngin, ifadəli, yerli-yerində,
qulaqlarda rəvan səslənən, oxuyarkən göz oxĢayan, məntiqi cəhətdən obyektiv
gerçəkliyə uyğun nitqdir. Bu nitqdə söz birləĢmələri və cümlələr, sintaktik
konstruksiyalar qrammatik cəhətdən düzgün qurulur, natiqsə əxlaq qaydaları
çərçivəsində təmkinli, soyuqqanlı, özünə və sözünə arxayın Ģəkildə, lakin
49
insanlara, hadisələrə, görülən iĢlərə isti münasibəti ilə seçilir. Təbii ki, insanlarda
nitq mədəniyyətinə yiyələnmə eyni dərəcədə deyildir. Bu, insanın savadından,
mütaliəsindən və qavrayıĢından, danıĢdığı dilə yaxĢı bələdliyindən, yazılı və Ģifahi
dilin normalarına mükəmməl yiyələnməsindən asılıdır. Nitq mədəni və qeyri-
mədəni formalara bölünür. Burada da orta və yüksək səviyyəli mədəni nitqi
fərqləndirmək olar. Dilimizin fonetika, leksika, frazeologiya, qrammatika və
üslubiyyat bölmələrini orta məktəb həcmində öyrənmiĢ məzunlar müstəqil həyata
baĢlayarkən orta səviyyəli mədəni nitqlə öz fikirlərini ifadə edə bilirlər. Onlar
müəyyən məqamlarda çıxıĢ edirlər, bəziləri hətta Ģeir, məqalə, hekayə də yazmağı
bacarırlar, öz dinləyicilərinə bəzi məsələlərlə əlaqədar məlumat çatdırırlar. Orta
səviyyədə olmasına baxmayaraq bu nitqdə fikir aydın, məntiqi cəhətdən düzgün
qurulur. Orta səviyyəli mədəni nitqdə diksiya, tələffüz norma daxilində olur, yəni
dialekt-Ģivə danıĢığı səviyyəsindən yüksəkdə dayanır. Yüksək səviyyəli mədəni
nitqin orta səviyyəlidən fərqi təkcə dil normalarını gözləməklə bitmir, bu nitq həm
də ifadəlidir, obrazlı və emosionaldır. Belə nitq sahibləri gələcəyin Ģairi, yazıçısı,
alimi, siyasətçisi, diplomatıdır, ən "pis" halda natiqdir, masabəyi, söz ustasıdır.
Qeyri-mədəni nitqdə gözə tez çarpan məddahlıq, yaltaqlıq (bu da ins0andan baĢqa
cür istedad tələb edir) ruhu, əzbərçilik xasiyyəti, tamahkarlıq, simasızlıq kimi
qeyri-mədəni məziyyətlərdir. Burada Ģöhrət, layiqsiz ad-san xatirinə fikir Ģüurlu
surətdə pozulur, qəbul olunmuĢ prinsiplər, nitq əlaqələri təhrifə məruz qalır. Belə
nitqdə aldatma, böhtan, xəbərçilik, lovğalıq kimi qeyri-etik normalara rast gəlirik.
Əlbəttə, bu zaman danıĢanın mədəni və ya qeyri-mədəni, savadlı və ya savadsız
nitqini onun düzgünlüyü, səlisliyi və məntiqiliyi ilə müəyyənləĢdirmək də
mümkündür. Savadlı adamların nitqini forma və məzmununa görə iki qrupa
bölürlər: 1) gözəl forması və məzmununa görə adamlara müsbət təsir göstərən nitq.
Bu nitq forma və mündəricəsinə görə yüksək səviyyədə olub, fikrin aydın və səlis
ifadəsi ilə seçilir: 2) forma və məzmun cəhətdən zəif, təsir dərəcəsi aĢağı olan nitq.
Bu nitqdə ardıcıllıq, rəvanlıq axarlıq dinləyiciləri qane etmir. Bu, çox vaxt
savadsızlıqdan deyil, insanın daxili aləmi ilə bağlı natiqlik bacarığı ilə ĢərtləĢir.
Natiq nitqini ümumxalq danıĢıq dili əsasında qurarkən məntiqli danıĢır, buna görə
də dinləyicilərin rəğbətini qazanır, alqıĢlarla qarĢılanır, xoĢ sözlərlə də yola salınır.
Ġ.Nəsiminin, AĢıq Qurbaninin, M.P.Vaqifin (Hər oxuyan Molla Pənah olmaz),
A.Ələsgərin, C.Məmmədquluzadənin, Ü.Hacıbəyovun, S.Vurğunun, Əlağa
Vahidin, müasir dövrümüzdə Xəlil Rza Ulutürkün, Zəlimxan Yaqubun,
zəmanəmizin böyük siyasətçisi, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər
Əliyevin, prezident Ġlham Əliyevin çıxıĢları səlis, elmi, qrammatik və məntiqi
baxımdan savadlı, təsirli olduğuna görə örnək kimi nəsildən-nəslə ötürülür. Xalq
hər bir Ģəxsə öz əməli iĢinə və nitq qabiliyyətinə görə qiymət verir. YaxĢı, gözəl
söz, kəlam, dil nitq Ģəklində insanın qiymətini yüksəklərə qaldırır. Mədəni nitq
qeyri-mədəni nitqdən istifadə olunan zəngin söz ehtiyatı, dilin daxili qrammatik
quruluĢunun bütün incəliklərinə qədər gözlənilməsi ilə, intonasiyaya, xoĢ avaza,
ritmə uyğun forması ilə seçilir. Belə nitq bir növ, yaradıcılıq iĢidir, gözəl bədii əsər
səviyyəsində yazılıĢdır, muğamlarımız kimi hamının ürəyincədir. Dil normaları
üçün ölçü olan yüksək mədəni nitq böyük istedad və mütəmadi vərdiĢ hesabına
Dostları ilə paylaş: |