«Doqquz Bitik» sırası

 
128 
Balıq. Adı m.ö. IX əsr qaynaqlarında əks olunan Balıx çayı Urfa və 
Sultantəpə  (keçmiĢ  Edes-Harran)  bölgələrindən  axıb  Fərat  çayına  qovu-
Ģur. Bu tarixdən minil sonra Ġbn Xordadbeh (IX) də həmin çayın Fərata 
Harrandan axdığını
 
yazır.
184
 
Balıq hidronimi Azərbaycanın müxtəlif yerlə-
rində
 
vardır:  Ġrəvan  bölgəsinin  batısında  Balıxlı-çay,  Ağrıdağ-Aladağ 
arasında Balık-gölü,  bura  axan  Balıxçay, Güney  Azərbaycanda  Balıqlı-
çay,  Balıqçay,  Özbəkistanda  Balik-kül, Balikli-kül  adlarına  rast  gəlmək 
olur.
  
Qədim türk dilində  «Ģəhər» anlamında iĢlənən Balıq sözü də
 
vardır. 
Bu  səbəbdən,  bəzi  dilçilərimiz  Moyun  Çor  abidəsində  Balıqlığ  hidroni-
mini
 
Ģəhər
 
kimi
 
oxumuĢlar,
 
çünki  mətndə  iki
 
çayadından
 
sonra
 
gələn
 
beltir 
coğrafi termininin qədim türkcə «çayların qovuĢuğu» anlamı daĢıdığını 
və
 
bugün
 
də
 
orada  Balıqlığ  çayının  olduğunu  nəzərdən  qaçırmıĢlar.
185
 Ona 
görə  də  Orxun-Balıklığ  beltiri  yanlıĢ  olaraq  «Orxon  Ģəhəri»  kimi  Ģərh 
olunmuĢdur.
186
 Lakin müasir dilimizə «Karluklara sarı qaçıb girdi. Orada 
yenə düĢüb  Orxun  (və) Balıklığ qovuĢuğunda  El  sarayını  orada  qurub 
tikdirdim» Ģəklində çevrilə bilən mətnin yazılıĢı və oxunuĢu belədir: 
:GLKLB:NuqRu:psüt:aNY:aj:Ġtrikpzt:apTqLRK 
  
:mdttinpgrü:aj:ninigrül:atnirtlb 
 «Karluk tapa təzip kirti. Anda yana tüsip Orkun Balıklığ 
 beltirintə el örginin anda örgipən ititdim»
 
Balıq
 
hidronimi  geniĢ
 
areala  yayılmıĢdır:
 
Qazax  elində  Balıktı-köl, 
Güney  Sibirin  Altay-Tuva bölgələrində  Balıktu-köl  gölü  və  Balıktu-Suu,
 
Balık-Suu,
 
Balıkçı,
 
Altıqi-Balıktu,
 
Ustiqi-Balıktu,
 
Balıktu-Yul,  Balıktı-kool, 
Balık,
 
Balıktık-xem,
 
Quzey Qafqazda Karaçay-Balkar torpaqlarında Balık 
(Malka), Kiçi Balık çayları vardır.  
M. A. Xabıçev karaçay  və balkar  adlarının dialekt fərqi olduğunu 
qeyd
 
edib
 
yazır
 
ki
, 
«kara-balkar»
 
etnonimini
 
oğuzlar
 
karaçay
 
kimi iĢlətmiĢ-
lər,  çünki  balkar adı  qədim  balık-ar  (çay adamı)  tərkibindən ibarətdir.
187
 
Əgər alimin irəli sürdüyü bu fikri doğru saysaq, onda bulqar etnonimini
 
və
 
Bulqar
 
//
 
Bolqar-çay
 
hidronimlərini
 
də
 
bu
 
sıraya
 
daxil
 
edib
, 
subar, sabir, 
                                                 
184
 Ибн Хордадбех, 137. 
185
 Мурзаев, 1984, 79-80. 
186
 Karluklara
 
tərəf qaçıb (onların ölkəsinə) girdi. Onda yenə düĢərgə salıb Orxon şəhəri 
civapında el sarayını orada hörüb tikdirdim  (Ряъябов, Мяммядов, 152).  
187
 Хабичев 1982, 10-11. 

---

 
129 
suvar, suvan,
 
suvlar,
 
çaylı,
 
çuvaĢ, balqar,
 
bulqar
 
boy
 
adlarının dialektlər 
üzrə fərqlənən  «çay adamı» deyimi olduğunu düĢünməliyik. Bu  yozum
 
modelini,
 
məncə
, 
qəbul
 
etmək olar
, 
çünki  eyni  boyun müxtəlif
 
dialektlərdə
 
formalaĢan
 
adındakı
 
variantlar
 
xəzər
 
və
 
kaspi adlarında da vardır. 
Görünür, «su»  anlamı ilə bağlı balıq, palçıq, bulaq, bulanıq kimi 
kökündə *bal~bul sözləri olan hidronimlərin semantik diferensiyası çox 
qədimdə baĢlanıb. Türk dillərində «sulaq yer» anlamında balkan sözü də 
iĢlənir. L. Rasonyi bu apelyativi əks etdirən Balkan adının yayılmasını 
peçeneq boylarının miqrasiyası ilə bağlayır.
188
 
Balxaş.  Qazax  elindəki  BalxaĢ  gölünün  adındakı  «balıx»  və  «aĢ» 
elementləri balıq və hidronimlərdə iĢlək olan aĢ(maq) sözləridir: balık-aĢ 
>balxaĢ.  Balıq  sözündən  yuxarıda  bəhs  etdik,  aĢ-  feili  isə  TüzaĢu  çayı  
(Qırğızeli) adında olduğu kimi, hələ Boğazköy mətnlərində gördüyümüz 
SuvaĢĢuva (suv-aĢub) toponimində, TaĢapaĢara (taĢıb-aĢar) və BaluxaĢĢa 
hidronimlərində vardır.
189
 Anadoluda 3-4 min il  əvvəl hidronim kimi iĢlə-
nən
 
bu
 
son
 
adın
 
sonra
 
Qazax elində BalxaĢ hidronimi ilə təkrar ortaya çıxm-
ası  doğuya  olan  miqrasiya  ilə  bağlıdır.  Dağlıq  Altayda  BalkaĢtu-Ayan 
çayı, BalkaĢ-Tayqazı dağı da vardır.
190
 
Krım
 
yarımadasının
 
Azaq
 
dənizi
 
yaxasındakı
 
SivaĢ
 
toponimini  bəzi 
dilçilər (N. AĢmarin, Ġ. Dobrodomov) çuvaĢ etnonimi ilə bağlayır.
191
 Lakin 
yarımadanı materikdən ayıran hissə vaxtaĢırı subasmalara məruz qaldığı 
üçün buranın coğrafi durumu SivaĢ (suv-aĢ) hidronimini ortaya çıxarmıĢ-
dır.  Eyni  model  Ġrəvan  bölgəsinin  Ağ-Manqan  dağında  ArxaĢan  zirvəsi 
toponimində, Tuvada BalqaĢtık hidronimində də vardır. 
Qızıl-üzən.  Güney  Azərbaycanda  Xəzərin  batı  tərəfindən  axıb  bu 
dənizə qovuĢan, bəzi antik dövr yazarların Amard kimi verdiyi Qızıl-üzən 
hidronimi asur-urartu qaynaqlarında qeyd olunmasa da, «qızıl» sözü onun 
qədimliyindən xəbər verir.  Belə ki,  bu  çayın orta axarları m.ö.
 
I minilin 
əvvəllərindən  qızıl  boylarının  məskəni  kimi  Qızıl-bud  adlanırdı.  Qızıl-
üzən hidronimində qızıl sözünün rəng anlamında deyil, etnonim bildirən 
(qızıl-bud) anlamında iĢləndiyini göstərən bir neçə səbəb vardır.
192
  
                                                 
188
 Rasonyi, 134. 
189
 Ertem, 1973, 128, 194, 200. 
190
 Молчанова, 1979, 148. 
191
 Мурзаев, 1984, 504. 
192
 Doğrudur,
 
bura
 
gələn
 
monqollar
 
Qızıl-üzən
 
adındakı apelyativi rəng bildirən söz sayıb 
monqolca bu çaya Ulan-mören (qızıl-çay) demiĢlər, lakin belə adlanma ona görə müm-

---