Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
183
ideyaya panteizm deyilir. Orta əsrlərin filosofları Tanrı və onun yaratdığı aləm arasında aşılmaz sərhəd olmasında israr edirdilər. İndi isə “təbiətin ilahi bir şey olduğu”, hətta təbiətin “Tanrının çiçəkləməsi” olduğunu demək olardı. Bu növ ideyalara kilsə həmişə isti yanaşmırdı. Cordano Brunonun taleyi buna dramatik nümunədir. O, təkcə Tanrının təbiətdə olduğunu bəyan etmir, həmçinin kainatın sonsuz olduğuna inanırdı. Buna görə də çox sərt cəzalandırıldı. Necə?
O, 1600-cü ildə Romanın Gül bazarında çatılmış tonqalda yandırıldı. Səfehlər! Nə qorxuncdur! Budur, humanizm dediyin? Yox, əsla. Humanist Bruno idi, onun cəlladları yox. Renessans zamanı antihumanizm də qol-qanad açmışdı. Bununla dövlətin və kilsənin avtoritar gücünü nəzərdə tuturam. Renessans zamanı cadugərləri, bidətçiləri, sehrbaz və mövhumatçıları yandırmaq, qanlı dini müharibələr və birdə Amerikanın qəddarlıqla fəth edilməsi kimi vəhşətlər baş verib. Axı humanizmin həmişə qaranlıq tərəfi də olub. Tarixin heç bir dövrü xalis yaxşı və ya xalis pis deyil. Xeyir və şər qoşa relslər kimi bütün bəşər tarixindən keçir. Bəzənsə onlar bir-birinə dolaşır. Bu, indi danışacağımız, Renessans dövründə meydana gəlmiş yeni elmi metoda da aiddi. Fabriklər tikilən vaxt? Yox, hələ yox. Renessansdan sonra gələn texniki inkişafın təməlini yeni elmi metod təşkil edir. Bununla mən elmin nə olmasına dair tamamilə yeni bir anlayışın ortaya çıxdığını bildirmək istəyirəm. Bu metod vaxt keçdikcə texniki bəhrələrini verməyə başladı. Nə idi bu yeni metod? Bu metod ilk növbədə təbiətin duyğularımız vasitəsilə tədqiq edilməsini nəzərdə tutur. Hələ on dördüncü yüzildən başlayaraq, bir çox mütəfəkkirlər istər dini doktrina olsun, istərsə də Aristotelin təbiət fəlsəfəsi - köhnə hökmlərə kor- koranə etiqada qarşı çıxırdılar. Problemlərin yalnız düşünməklə həll edilə biləcəyinə qarşı etirazlar downloaded from KitabYurdu.org
184
yüksəlirdi. Məntiqin gücünə şişirdilmiş inam bütün Orta əsrlərdə yayğın dünyagörüşü idi. İndi isə deyirdilər ki, təbiət fenomenlərinin hər bir tədqiqi müşahidəyə, təcrübəyə və eksperimentə əsaslanmalıdır. Bu metoda empirik metod deyilir. Yəni? Yəni şeylər haqda tozlu perqamentlər və dəfələrlə düşünülmüş düşüncələrdən deyil, öz təcrübəmizdən çıxış edərək, bilik qazana bilərik. Empirik bilik - məsələn, Aristotelin təbiətə dair bir çox baxışları, antik dövrdə də məlum idi. Lakin sistemli eksperimentlər Renessans dövründə ortaya çıxdı. İndiki kimi inkişaf etmiş texniki cihazlar yox idi o vaxt, məncə, hə? Əlbəttə, onların əlində nə kalkulyator, nə də elektron xəritələri vardı. Amma onların riyaziyyatı və cədvəlləri yox deyildi. Elmi müşahidələri dəqiq riyazi terminlərlə ifadə etmək məcburi idi. “Ölçülməsi mümkün olanı ölç, ölçülməsi mümkün olmayanı ölçülən et” XVII əsrin ən böyük alimlərindən olan italyan Qalileo Qaliley belə deyirdi. Deyirdi ki, təbiət kitabı riyazi dildə yazılıb. Və bütün bu eksperimentlər, ölçülər yeni ixtiraları mümkün etdi. İlk addım yeni elmi metod idi. Bu, texniki inqilaba, texniki inqilabsa yeni ixtiralara yol açdı. İnsan təbiətin ona qoyduğu şərtlərlə hesablaşmaqdan qurtulurdu. Təbiət artıq insanın sadəcə bir hissəsi olduğu deyil, eyni zamanda faydalana biləcəyi şey idi. İngilis filosofu Frensis Bekon “Bilik gücdür” - deyirdi. Bekon, beləliklə, biliyin praktiki faydası olduğunu bəyan edirdi ki, bu da insanlıq üçün yenilik idi. İnsan ciddi şəkildə təbiətə müdaxilə etməyə və onu nəzarət altına almağa başlamışdı. Amma bunun nəticəsi təkcə xeyir olmadı, yox? Elədir, ziyanları da oldu. Bayaq dediyim kimi, insanın etdiyi hər şeydə xeyir və şər, yaxşılıq və ziyan bir-birinə qarışmış olur. Renessans dövründə başlayan texniki inqilab Cenni cəhrəsilə yanaşı işsizliyə, dərmanlarla yanaşı, yeni xəstəliklərə, kənd təsərrüfatının yüksələn downloaded from KitabYurdu.org
185
məhsuldarlığıyla yanaşı, ətraf mühitin korlanmasına, paltaryuyan maşın, soyuducu kimi cihazlarla yanaşı çirklənməyə, sənaye tullantılarına gətirib çıxardı. Bu gün üzləşdiyimiz ciddi ətraf mühit təhlükəsinə görə, bir çoxları texniki inqilabı, təbii şərtlərdən təhlükəli uzaqlaşmanı səbəb göstərir. Onların fikrincə, insanlıq daha heç vaxt nəzarət altına ala bilməyəcəyimiz bir mərhələyə girib. Optimistlər isə düşünür ki, biz hələ texnologiyanın uşaqlıq dövrünü yaşayırıq, insanlıq tədricən təbiəti və deməli, özümüzü təhlükəyə atmadan idarə etməyi öyrənəcək. Sən hansının tərəfindəsən? Məncə, hər iki baxışda həqiqət var. Bəzi sahələrdə insan təbiətə müdaxiləni dayandırmalıdır, bəzi sahələrdə isə təbiətə müdaxilə o qədər də təhlükəli deyil. Bir şey dəqiqdir: Orta əsrlərə dönüş yoxdur. Renessansdan başlayaraq, insan varlığın yalnız bir hissəsi olmaqla kifayətlənməyib, təbiətə müdaxilə edib və onu istədiyi şəklə salıb. Bu da bizə insanın necə müdhiş bir varlıq olduğunu göstərir. Biz artıq Ayda da olmuşuq. Orta əsrlərdə insan bunun mümkünlüyünə inanardı?! Yox, şübhəsiz. Bu bizə yeni dünyagörüşü bəxş etdi. Orta əsrlərdə insanlar göyün altında durub Günəşə, Aya, ulduzlara, planetlərə baxırdılar. Amma heç kəs Yerin kainatın mərkəzi olmasına şübhə etmirdi. Heç bir müşahidə Yerin dayanması, “səma cisimləri”ninsə onun ətrafında səyahət etməsi fikrinə şübhə toxumu əkmirdi. Buna geosentrik dünya mənzərəsi deyilir, başqa sözlə, hər şeyin Yerin ətrafında fırlanmasına inam. Xristian inancı da bu dünya mənzərəsini dəstəkləyirdi. Tanrı yuxarıdadır, oradan bütün göy cisimlərini idarə edir. Kaş hər şey bu qədər sadə olaydı! Amma 1543-cü ildə “Göy cisimlərinin hərəkəti haqqında” adlı kiçik bir kitab nəşr olundu. Kitabın müəllifi, kitab çıxan gün vəfat edən polyak astronomu Nikolay Kopernik idi. Kopernik Günəşin Yerin ətrafında deyil, Yerin Günəş ətrafında fırlandığını deyirdi. O, düşünürdü ki, bunu sadəcə səma cisimlərini müşahidə etməklə bilmək downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|