Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
211
adlı bir kitab yazdı. Yazırdı ki, ayaq əzələləri gəzməyə xidmət etdiyi kimi, beyin əzələləri də düşünmək üçündü. Sonralar fransız riyaziyyatçı Laplas belə bir fikirlə ifrat mexaniki baxışı ifadə edib: Əgər bir zəka müəyyən bir vaxtda maddənin bütün zərrəciklərinin olduğu mövqeləri bilsəydi, “heç nə naməlum olmaz, həm keçmiş, həm də gələcək gözlər qarşısına açıq sərilərdi”. Buradakı əsas fikir gələcəkdə olacaq hər şeyin əvvəlcədən müəyyən olunmasıdı. Bu baxışa determinizm deyilir. Onda elə çıxır ki, dünyada azad iradə yoxdu. Elədi. Hər şey mexaniki proseslərin, həmçinin bizim fikir və arzularımızın məhsuludu. XIX əsrdə alman materialistləri bəyan edirdilər ki, fikrin beyinlə əlaqəsi sidiyin böyrəklə, ödün öd kisəsilə münasibəti kimidi. Amma sidik və öd maddidi, əllə tutula bilər. Fikirlər isə yox. Məsələnin cövhərini tutdun. Bu barədə sənə bir əhvalat danışım. Bir rus astronavtı ilə rus beyin cərrahı dini müzakirə edirmişlər. Beyin cərrahı xristiandı, dindardı, astronavt isə yox. Astronavt deyir: “Mən dəfələrlə fəzada olmuşam, amma orada nə Tanrı, nə də mələklər görmüşəm”. Beyin cərrahı belə cavab verir: “Mən də dəfələrlə ağıllı beyinləri əməliyyat etmişəm, amma heç vaxt bir dənə də fikir görməmişəm!” Amma bu o demək deyil ki, fikirlər mövcud deyil. Yox, amma bu misal fikirlərin üzərində əməliyyat aparılacaq, yaxud daha kiçik hissələrə bölünə biləcək şeylər olmadığını göstərmək üçündü. Dəlilik əməliyyatla düzəldiləcək bir şey deyil, bu, cərrahiyyədən çox-çox dərinlərdə yatan bir məsələdi. XVII əsrin görkəmli filosofu Leybnisə görə, maddi və ruhi şeylər arasındakı fərq məhz ondadı ki, maddiyyat daha kiçik, xırda hissələrə bölünə bilər, ruh isə hətta iki yerə də bölünə bilməz. Bəli, hansı cərrah bıçağı bunu bacara bilər!? Alberto başını tərpətdi. Bir qədərdən sonra aralarındakı masaya işarə edərək dedi: XVII əsrin iki böyük filosofu Dekart və Spinoza idi. Onlar “ruh” və downloaded from KitabYurdu.org
212
“bədən” arasındakı əlaqə məsələsi ilə məşğul olurdular və biz indi onları daha yaxından öyrənəcəyik. Tez başlayaq. Çünki 7-yə qədər evdə olmalıyam. Dekart ...o, bütün tör-töküntünü yerdən təmizləmək istəyirdi... Alberto divandan qalxdı, qırmızı plerinanı çiynindən götürüb stulun üstünə qoydu və yenidən oturdu. Rene Dekart 1596-cı ildə dünyaya gəlmiş və həyatının müxtəlif dövrlərində cürbəcür Avropa ölkələrində yaşamışdı. Gənc yaşlarından insanın və kainatın təbiətinin mahiyyətinə varmaq üçün böyük istəyi vardı. Lakin fəlsəfə oxuduqdan sonra əslində heç nə bilmədiyini gördü. Sokrat kimi? Təxminən onun kimi, bəli. Bundan başqa, Sokrat kimi o da əmin idi ki, səhih biliyə yalnız ağıl vasitəsilə nail olmaq olar. Kitablarda yazılanlara kor-koranə inanmamalıyıq. Hisslərimizin də dediklərinə arxalanmaq olmaz. Platon da elə düşünüb. O da inanırdı ki, yalnız ağıl bizə səhih bilik verə bilər. Tamamilə doğrudu. Sokrat və Platondan Müqəddəs Avqustinə, Dekarta miras xətti uzanır. Onların hamısı rasionalist olub, ağlın biliyə gedən yeganə yol olduğunu düşünüblər. Ətraflı öyrənəndən sonra Demokrit belə nəticəyə gəldi ki, orta əsrlərdən miras qalmış biliyin əsas hissəsi heç də etibarlı deyil. Sən onu Afinanın mərkəzi meydanında hökm sürən ümumi baxışlara etibar etməyən Sokratla müqayisə edə bilərsən. Bəs deyə bilərsənmi, belə bir insan nə edir? Öz fəlsəfəsini işləyib hazırlamağa başlayır. Doğrudu! Sokrat həyatını Afinada insanlarla söhbət etməkdə keçirdiyi kimi, Dekart da Avropanı gəzmək qərarına gəlir. Öz sözlərilə desək, həmin vaxtdan başlayaraq özünü ya öz daxilində, ya da “dünyanın böyük kitabında” tapacağına inandığı müdrikliyə həsr edir. Beləcə, orduya yazılıb müharibəyə gedir, bu, ona Mərkəzi Avropanın müxtəlif hissələrində yaşamaq imkanı verir. Sonralar bir neçə il Parisdə yaşayır, 1629-cu ildə Hollandiyaya yollanır, ömrünün son iyirmi downloaded from KitabYurdu.org
213
ilə yaxın dövrünü riyazi və fəlsəfi əsərləri üzərində işləyərək orada keçirir. 1649-cu ildə Kraliça Kristina onu İsveçə dəvət edir. Amma “ayılar, buzlar, qayalar ölkəsi” adlandırdığı bu ölkəyə qısa səfəri zamanı o, pnevmaniyaya yoluxur və 1650-ci ilin qışında vəfat edir. Deməli, öləndə 54 yaşı olub. Bəli, amma onun fəlsəfəyə ölümündən sonra da çox böyük təsiri olub. Şişirtmədən demək olar ki, Dekart müasir fəlsəfənin atasıdı. Renessans dövründə insanın və təbiətin inadkarlıqla yenidən kəşf olunmasından sonra o dövrün müasir düşüncələrinin ətraflı bir fəlsəfi sistemdə toplanmasına ehtiyac yarandı. İlk böyük sistem yaradıcısı Dekart oldu, onun ardınca Spinoza və Leybnis, Lok və Berkli, Yum və Kant kimi filosoflar gəldi. Fəlsəfi sistem deyəndə nəyi nəzərdə tutursan? Sıfırdan başlayaraq qurulan və fəlsəfənin bütün əsas suallarına cavab tapmağa çalışan bir fəlsəfəni nəzərdə tuturam. Antik dövrün Platon və Aristotel kimi böyük sistem yaradıcıları vardı. Orta əsrlərdə Foma Akvinalı Aristotel fəlsəfəsi ilə xristian teologiyası arasında körpü qurmağa çalışırdı. Sonra təbiət və elm, Tanrı və insana dair köhnə və yeni inancları qovuşduran Renessans gəldi. On yeddinci yüzilədək yeni ideyaları aydın fəlsəfi sistem şəklində toplamağa cəhd edən filosof olmamışdı və ilk cəhdi Dekart etdi. Fəlsəfəni sonrakı illərdə ən çox məşğul edəcək layihəni o irəli sürdü. Onu əsasən bizim nəyi bilib, nəyi bilə bilməyəcəyimiz, başqa sözlə, səhih bilik mövzusu narahat edirdi. Məşğul olduğu digər böyük məsələ bədən və ruh arasındakı əlaqə idi. Flər iki sual növbəti yüz əlli ilin fəlsəfi müzakirələrinə böyük təsir göstərdi. Görünür, öz zamanından xeyli irəli getmişdi. Elədi, amma məşğul olduğu məsələlər zamanın tipik sualları idi. Səhih biliyə çatmaq məsələsində şübhəçilik (skeptisizm) hakim idi. Onlar hesab edirdilər ki, insan heç nə bilmədiyini qəbul etməli, bununla barışmalıdı. Lakin Dekart bununla barışmadı. Elə etsəydi, zatən əsl filosof olmazdı. Bu məsələdə Dekartla Sokrat arasında yenidən paralel apara bilərik, çünki Sokrat da sofistlərin skeptisizmini qəbul etmirdi. downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|