Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
217
şeyə şübhə edirdi və bu, əmin olduğu yeganə şey idi. Lakin bu nöqtədə onun gözünə nə isə dəyirdi: hər şeyə rəğmən, əmin olduğu bir şey var, bu da şübhələndiyi idi. O, şübhə edəndə düşünməli olurdu və düşündüyünə görə, onun düşünən varlıq olması dəqiq, səhih bir şey olmalıydı. Yaxud, özünün dediyi kimi: “Cogito, ergo sum”. Yəni?
“Düşünürəmsə, deməli, mövcudam”. Burda nə var ki! Haqlısan. Amma buradakı fəhmi əminliyə diqqət et, bu əminliklə o qəfildən özünü düşünən varlıq kimi qavrayır. Platonun sözlərini xatırlayırsanmı, deyirdi ki, hisslərimizlə qavradığımızdansa ağlımızla qavradıqlarımız daha realdı. Dekart da bu üsulla işləyirdi. O, təkcə “düşünən mən” olduğunu qavramır, eyni zamanda bu “düşünən mən”in hisslərimizlə qavradığımız maddi aləmdən daha real olduğunu düşünürdü. Və davam edirdi. Heç vəchlə öz fəlsəfi axtarışını dayandırmırdı. Onda biz də davam edək. Sonra Dekart özünə sual verirdi ki, eyni intuitiv-fəhmi əminliklə qavraya biləcəyi daha nə var? Belə nəticəyə gəldi ki, onun düşüncəsində aydın, aşkar mükəmməl varlıq ideyası var. Bu ideya onda həmişə olmuşdu və buna görə də Dekart bu əminliyin onda həmişə olub-olmadığını götür-qoy edirdi. Bu mükəmməl varlıq ideyası özü qeyri-mükəmməl olan insandan qaynaqlana bilməz, deyirdi. Deməli, mükəmməl varlıq ideyası özü də mükəmməl olan bir varlıqdan, başqa sözlə, Tanrıdan qaynaqlanmış olmalıdı. Buna görə də Dekarta Tanrının mövcud olması insanın özünün düşünən varlıq kimi mövcud olması qədər aydın olur. Dərhal nəticəyə tullanır. Amma başlayanda daha ehtiyatlı gedirdi. Haqlısan. Bir çoxları bunu Dekartın zəif nöqtəsi adlandırıb. Sən “nəticə” dedin, əslində məsələ nəticədə deyil. Dekart demək istəyir ki, bizim hamımızın içində mükəmməl varlıq ideyası varsa, bu ideyadan bu mükəmməl varlığın mövcud olduğu faktı çıxır. Çünki mükəmməl downloaded from KitabYurdu.org
218
bir varlığın mükəmməl olması üçün əvvəlcə mövcud olması gərəkdi. Belə bir varlıq olmasaydı, biz mükəmməl varlıq haqda ideyaya da malik olmazdıq. Biz özümüz qeyri-mükəmməl olduğumuza görə, bizdən mükəmməl varlıq ideyası qaynaqlana bilməz. Dekarta görə, Tanrı ideyası anadangəlmədi, “sənətkarın öz əsərinə qoyduğu imza kimi”, bu da bizdə anadangəlmə olur. Amma axı sadəcə bizdə “qoysah” (qoyun və timsahın qarışığı - tərc.) haqda ideya var deyə, bu o demək deyil ki, qoysah doğrudan da mövcuddu. Dekart bu yerdə deyərdi ki, mövcud olmaq qoysah anlayışının təbiətinə xas deyil. Mükəmməl varlıq anlayışına isə belə bir mükəmməliyin mövcudluğu xasdır. Dekarta görə, bu, çevrənin bütün nöqtələrinin mərkəzindən eyni məsafədə olmasının çevrə ideyasının özündə olmasına bənzəyir. Bu qanuna tabe olmayan çevrə tapa bilməzsən. Eləcə də “mükəmməl varlığın” ən vacib xüsusiyyətindən, mövcud olmaqdan məhrum olduğunu düşünmək olmaz. Qəribə düşüncə tərzi olub. Bu, son dərəcə tipik bir rasionalist düşüncə tərzidi. Dekart da Sokrat və Platon kimi, əql və varlıq arasında əlaqə olduğuna inanırdı. Bir şey əqlə nə qədər ayandırsa, ağlabatandırsa, onun mövcud olması da o qədər səhihdi. Deməli, Dekart o nöqtəyə gəlib çıxdı ki, o, düşünən insandı və mükəmməl varlıq mövcuddu. Bəli, bunları deyib davam edir. Xarici gerçəklikdəki şeylərin, məsələn, Günəş və Ayın yalnız fantaziya olduğuna dair ehtimal var. Lakin xarici gerçəklikdəki bu şeylər də ağlımızla dərk edə biləcəyimiz müəyyən xüsusiyyətlərə malikdir. Bunlar uzunluq, en, hündürlük kimi ölçülə bilən riyazi xüsusiyyətlərdi. Belə “kəmiyyət” göstəriciləri insanın düşünən varlıq olması qədər ağlabatan xüsusiyyətlərdi. Rəng, qoxu, dad kimi “keyfiyyət” göstəriciləri isə bizim hissi qavrayışımızla bağlıdı və əslində xarici gerçəkliyi ifadə etmir. Axır ki, təbiət xəyal, fantaziya deyil. Yox və bu mənada Dekart bir daha mükəmməl varlıq haqda ideyanı downloaded from KitabYurdu.org
219
yada salır. Ağlımız nəyisə, məsələn, xarici gerçəkliyin riyazi göstəricilərini qavrayırsa, deməli, bu gerçəklik var. Çünki mükəmməl olan Tanrı bizi aldatmaz. Dekart iddia edir ki, ağlımızla qavradıqlarımızın gerçəkliyə uyğun gəlməsi, gerçək olması məsələsində “Tanrı təminatı” var. Yaxşı, deməli, Dekart düşünən varlıq olduğumuzu, Tanrının mövcud olduğunu və xarici gerçəkliyin olduğunu üzə çıxardı. Bəli, amma xarici gerçəklik düşüncə gerçəkliyindən tamamilə fərqlidi. Dekart belə fikrə gəlir ki, gerçəkliyin iki fərqli forması və ya iki “substansiya” var. Substansiyalardan biri düşüncə və ya ruh, digəri isə materiyadı. Düşüncə xalis şüur məsələsidi, fəzada yer tutmur və buna görə də özündən kiçik hissələrə bölünə bilməz. Materiya isə yertutandı, yer tutur və həmişə özündən kiçik və daha kiçik hissələrə bölünə bilir, lakin onun şüuru yoxdu. Dekart hər iki substansiyanın Tanrıdan qaynaqlandığı qənaətindədi, çünki yalnız Tanrı başqa heç nədən asılı olmadan mövcuddu. Lakin həm düşüncənin, həm də materiyanın Tanrıdan qaynaqlanmasına baxmayaraq, bu iki substansiya bir-birindən ayrıdı. Düşüncə materiyadan və maddi proseslər düşüncədən tamamilə azad şəkildə mövcuddu. Beləcə, o, Tanrının yaratdıqlarını iki yerə bölürdü. Doğrudu. Dekarta dualist deyilir, bu o deməkdi ki, Dekart maddi aləmlə düşüncə aləmi arasında kəskin sərhəd qoyur. Məsələn, yalnız insanın düşüncəsi, ruhu var. Heyvanlar tamamilə yertutan materiya aləminə məxsusdu. Onların yaşaması və hərəkəti mexaniki tənzimlənir. Dekart heyvanı bir növ mürəkkəb avtomat hesab edir. Xarici gerçəkliyə gəlincə, o, başqa materialistlər kimi xalis mexaniki baxışa sahibdi. Mən Hermesin maşın və ya avtomat olmasına çox şübhə edirəm. Dekart yəqin heyvanları çox sevməyib. Bəs biz? Biz də avtomat maşınıq? Həm hə, həm də yox. Dekart belə nəticəyə gəldi ki, insan həm düşünən, həm də fəzada yer tutan ikili varlıqdı. Ona görə də insanın həm düşüncəsi, həm də bədəni var. Müqəddəs Avqustin və Foma downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|