14
Pers, Sasani və Bizans kimi dövlətlər ilə türklər hakimiyyət qurmuĢdur. Sakalar, ya
da Ġskitlər ilə Hunlar, Göytürklər və Xəzər türklərinin də bölgəni hakimiyyətləri
altına aldıqları məlumdur.
4
Azərbaycan, Bizanslıların hakimiyyətindəykən, Xəlifə
Hz. Ömərin dövründə 642-ci ildə Ġslam dövlətinin idarəçiliyi altına girdi. Hz.
Osman və Hz. Əli dövrlərində Ərdəbil, ġimali Qafqaza ediləcək basqınlar üçün bir
hərbi paytaxt halına gətirildi. Azərbaycan əvvəlcə Əməvilərin, sonra isə
Abbasilərin hakimiyyəti altında qaldı. Abbasi dövlətinin zəifləməsi nəticəsində
bölgədə Oğuz türklərinə aid müxtəlif qəbilə və tayfalara mənsub ġirvanĢahlar,
Sacoğulları, Rəvvadilər, Səllarilər, ġəddadilər və Əhmədilər kimi bəzi kiçik yerli
xanlıqlar quruldu.
5
Böyük Səlcuq dövlətinin quruluĢundan sonra 1040-cı illərdən
etibarən müsəlman Oğuzlar Azərbaycana gələrək yerləĢməyə baĢladılar. Ġran və
Azərbaycan Böyük Səlcuq dövlətindən baĢlayaraq, Monqol istilası dövrü istisna
olmaqla, 1925-ci ilə qədər Oğuz türklərinin qəbilə və tayfalarına mənsub sülalələr
tərəfindən idarə olunmuĢdur.
6
Səlcuq sultanları Toğrul bəy
7
və Alp-Arslan
8
dövrlərində Azərbaycana
Oğuz türkləri (türkmənlər) çox sıx olaraq köç etdi.
9
Sultan MəlikĢah dövründə isə
1076-cı ildə ġəddadilərin idarəçiliyinə son verildi. Beləliklə, Azərbaycan
bütünlüklə Böyük Səlcuq dövlətinin hakimiyyəti altına keçdi və bölgə tamamilə
türkləĢdi. Azərbaycanın cənub zonaları Böyük Səlcuqlardan sonra Ġraq Səlcuqları
və ardından Eldənizlər, Ģimal bölgələri də ġirvanĢahlar sülaləsinin idarəçiliyində
qaldı. Monqol istilasının ardından XarəzmĢahlar,
10
Elxanilər və daha sonra
Teymurilər
11
dövlətlərinin hakimiyyətini yaĢadı. Qaraqoyunlu (1380-1468)
12
və
Ağqoyunlu (1340-1514) dövrlərinin ardından Azərbaycan Səfəvilərin hakimiyyəti
altına keçdi. Yavuz Sultan Səlimin 1514-cü ildəki Çaldıran səfəri ilə Təbriz və
Cənubi Azərbaycan Osmanlı idarəsinə keçdi. Bölgə, Səfəvilərin hakimiyyətinə
keçməsinin ardından, Qanuni Sultan Süleyman dövründə 1534-cü ildə təkrar
Osmanlı hakimiyyətinə keçdi. Azərbaycan Özdəmiroğlu Osman paĢanın 1585-ci
ildə Təbrizi alması, daha sonra Səfəvi hökmdarı ġah Abbasın 1603-cü ildə bölgədə
nəzarəti yenidən təmin etməsi, Osmanlı sultanları IV Murad və III Əhməd
dövrlərində iki türk sülaləsi arasında gedib gəlməsi kimi tarixi dövrlər yaĢadı. III
Əhməd dövründə Ġrəvan və Qarabağ Osmanlı torpaqlarına qatıldı.
13
Azərbaycan o
illərdə Osmanlı, Rusiya və Səfəvilər arasındakı savaĢlara səhnə oldu. Nadir Ģahın
1747-ci ildə öldürülməsindən sonra Azərbaycan böyük və uzun sürən bir anarxiya
dövrü keçirdi. ġimali Azərbaycanda ġəki, Quba, Dərbənd, Gəncə, Qarabağ, Bakı,
Naxçıvan, TalıĢ, Ġrəvan, cənubda isə Təbriz, Ərdəbil, Urmiyə, Xoy, Maku və
Marağa xanlıqları kimi kiçik xanlıqlar yarandı. Bu dövrün ardından Quba xanı
Fətəli xan ġimali Azərbaycanda birliyi yenidən təmin etdi. XVIII yüzilliyin
sonlarına doğru Osmanlı dövlətinin bölgədəki nüfuzunun gedərək azalması
nəticəsində ruslar ġimali Qafqazda sıx-sıx görünməyə baĢladılar.
14
15
Çar II Yekaterina dövründə 1770-ci ildən sonra rus ordusu Qafqazı aĢaraq
ġimali Azərbaycana hakim olmağa baĢladı. Gəncə xanı Cavad xanın 1804-cü
ildəki qəhrəmancasına müqaviməti də bir nəticə verməyincə, rus orduları cənuba
doğru irəliləyərək Azərbaycanı bütünlüklə iĢğal etdi. Dərbənd və Quba 1806-cı,
Bakı 1807-ci, TalıĢ 1812-ci, ġəki 1819-cu, ġirvan 1820-ci, Qarabağ 1822-ci, Ġlisu
1844-cü illərdə rusların əlinə keçdi. Rusiya ilə Ġran arasında 1813-cü ildə
imzalanan Gülüstan müqaviləsi ilə Quba, ġəki, Gəncə, Bakı, Dərbənd və TalıĢ
xanlıqları ruslarda, Cənubi Azərbaycandakı xanlıqlar isə Ġranda qaldı.
15
Bu durumu
qəbul edə bilməyən Fətəli xanın oğlu Abbas Mirzə xalqın dəstəyinə güvənərək
Araz çayını keçdi və ġimali Azərbaycana girdi. Bu müharibədə türk ordusu məğlub
olaraq geri çəkildi və Təbriz rusların əlinə keçdi. Ġki dövlət arasında 1828-ci ildəki
Türkmənçay müqaviləsi və Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında 1829-cu ildə
imzalanan Ədirnə müqaviləsi nəticəsində ġimali Azərbaycanın millətlərarası
statusu və sərhədləri də təsbit edilmiĢ oldu. Buna görə Araz çayı ilə Xəzər dənizi
sahilindəki TalıĢ dağları sərhəd olmaq üzrə Azərbaycan iki yerə ayrıldı.
ġimali Azərbaycanda Rusiya hakimiyyəti 1918-ci ilə qədər davam etdi.
ġimali Azərbaycanda yaĢayan türklər Rus çarlığına qarĢı davamlı olaraq mücadilə
etdilər. Ruslar Azərbaycan türklərinə qarĢı 1830-cu, 1840-cı və 1850-ci illərdə
müstəmləkə hakimiyyətini Ģiddətləndirmək üçün sosial və mədəni müdaxilələr
etdilər. Azərbaycanda rus müstəmləkə siyasəti XIX əsrin ilk dövrlərində
baĢlamıĢdı. Azərbaycanın cənub və Ģimal olaraq parçalandığı anlaĢmalardan sonra
Rusiya ġərqi Anadolu və Ġranda yaĢayan erməniləri Cənubi Qafqazda sıx
yerləĢdirməyə baĢladı. Rusiya Cənubi Azərbaycan və Ġranda yaĢayan erməniləri öz
tərəfinə çəkə bilmək üçün 20 il müddətlə vergidən imtiyazlı olacağlarını açıqladı.
Beləliklə, Cənubi Qafqaza 70 min erməni köç etdi və bunlar Naxçıvan, Ġrəvan və
Qarabağa yerləĢdirildi. Rusiyanın bu yerləĢdirmə siyasəti Osmanlı dövləti ilə
arasında bitərəf bir bölgə yaratmağa meyilli idi. Rus çarlığı digər tərəfdən türk
elləri arasındakı əlaqəni də kəsmək istəyirdi. Osmanlı dövləti və Cənubi
Azərbaycan ilə Rusiya arasında bitərəf bir Erməni dövləti qurmaq üçün çalıĢırdı.
Rusiya tərəfindən köç etdirilən ermənilər, baĢda Ġrəvan xanlığı ərazisi olmaq üzrə
Qarabağ ilə Göyçəgöl ətrafına, Gəncə və Bakı ətrafına yerləĢdirildi. Bu köç
siyasəti I Dünya müharibəsinə qədər davam etdi. Rusiyanın rəsmi mənbələrinə
görə 1914-cü ilə qədər Cənubi Qafqaza bu Ģəkildə yerləĢdirilən ermənilərin sayı 1
milyonu keçmiĢdi. Ruslar bölgəyə erməniləri yerləĢdirməklə kifayətlənməmiĢ,
Araz və Kür çaylarının Xəzər dənizinə töküldüyü bölgə ilə Bakı və bəzi yerlərə də
rusları yerləĢdirmiĢdi. Bu Ģəkildə yerləĢdirilən rus mühacirlərinin sayı 200 minə
qədər idi.
16
Rusiyanın paytaxtı Peterburqda 9 yanvar 1905-ci ildə Qanlı Bazar adı
verilən hadisələrdən sonra Qafqazda 6 fevral 1905-ci ildə ilk dəfə türk-erməni