12
B. Şimali Azərbaycan: ġərqi Anadolu və Cənubi Azərbaycandakı türklər
yenə bölünmədən Ģimala və Ģimal-Ģərqə doğru davam edir. Ġki bölgəni Araz çayı
ayırır. Azərbaycanın ərazisi 86 min kv.km-dir. Ərazi coğrafi olaraq üç ana bölgəyə
ayrılır: ġərqi Qafqaz və AbĢeron yarımadası, Kür çayı çökəkliyi ilə Murovdağ və
Qarabağ yaylası. ġərqi Qafqaz dağları Dağıstan ilə Kür çökəkliyini bir divar kimi
bir-birindən ayırır. Bu hissə ilə əlaqə ancaq Xəzər dənizi sahilindən mümkündür.
Kür çayının yerləĢdiyi ikinci hissə Azərbaycanın ən sulu bölgəsidir. Kür və
Araz çaylarının kanallar vasitəsilə suladıqları bu sahə ölkə iqtisadiyyatının ən
önəmli kənd təsərrüfatı qaynağıdır.
Murovdağ və Qarabağ yaylası isə Kiçik Qafqaz dağlarının Azərbaycan
hissəsini təĢkil edir. Ətrafının dağlarla əhatəli olmasına rəğmən Azərbaycan
torpaqlarının 40%-i düzənlikdir. Bu düzənliklərin yarıdan çoxu 400-1500 metr
yüksəklikdəki platolardan meydana gəlir. Dağların 2000 metr yüksəkliyinə qədər
fıstıq, palıd və Ģam meĢələri vardır.
Azərbaycanın qərbində Ermənistan Respublikası yerləĢir. Türkiyənin Ġqdır
vilayəti ilə qonĢu olan Naxçıvan Muxtar Respublikası da Azərbaycanın
tərkibindədir. Sovet Ġttifaqı dövründə Stalin Naxçıvan ilə Azərbaycanın və
Türkiyənin quru yolu əlaqəsini kəsmək üçün Zəngəzur bölgəsini Ermənistana
vermiĢdir. Zəngəzurdakı erməni hakimiyyəti Araz çayına qədər uzanır və Ġran ilə
sərhəd təĢkil edir. Azərbaycanın Ģimalında Qafqaz dağları və Dağıstan, Ģimal-
qərbində Gürcüstan yerləĢir. ġərqində isə yenə Xəzər dənizi vardır.
Azərbaycanın əhalisi təxminən 8 milyon nəfərdir. Xalqın dolanıĢıq mənbəyi
əsasən kənd təsərrüfatı və heyvandarlıqla bağlıdır. Neft, təbii qaz, taxta-Ģalban,
balıq məhsulları (kürü) dövlətin önəmli gəlir mənbələridir. Sovet Ġttifaqı
dağıldıqdan sonra Azərbaycanın qərb qonĢusu olan Ermənistan Respublikası,
Azərbaycan Respublikasına aid olan Dağlıq Qarabağ bölgəsini iĢğal etmiĢdir. Bu
bölgə Azərbaycan torpaqlarının 20%-ni təĢkil edir.
Azərbaycanın paytaxtı Bakı Ģəhəri 3 milyonu aĢan əhalisi ilə Ġstanbul və
Ankaradan sonra türklərin yaĢadığı üçüncü böyük türk Ģəhəridir. Bakı geniĢ küçə
və meydanları, park və xiyabanları, teatr, konsert salonları və universitetləri ilə bir
təhsil, mədəniyyət, sənət mərkəzi olması ilə bərabər, eyni zamanda bir sənaye
Ģəhəridir.
Gəncə Ģəhəri eyni adı daĢıyan çayın iki tərəfində qurulmuĢdur. Türk
mədəniyyət və ədəbiyyat dünyasının ən önəmli Ģəxsiyyətlərindən biri olan Nizami
Gəncəvinin məmləkətidir. Gəncə uzun müddət Azərbaycanın paytaxtı olmuĢdur.
Mis və alüminium emalı bu Ģəhərin sənayesinin əsasını təĢkil edir.
Naxçıvan Ģəhəri Səlcuqlulardan bu yana önəmli bir mədəniyyət, elm və
sənət mərkəzidir.
13
Sumqayıt Ģəhəri Azərbaycanın əsas ağır sənaye müəssisələrinin yerləĢdiyi
Ģəhərdir. Ancaq bu müəssisələrin bəziləri hələlik fəaliyyət göstərmir.
ġəki Ģəhəri keçmiĢ tarixlərdə Nuxa da adlanırdı. Bu Ģəhər uzun illər ġəki
xanlarının idarəetmə mərkəzi olmuĢdur. Qaf dağının qoynunda ipək istehsal edilən
ən önəmli mərkəzdir.
ġuĢa Ģəhəri ermənilərin iĢğalı altındadır, vaxtilə burada ipək açma və xalça
toxuma sənəti inkiĢaf etmiĢdi.
Ermənilərin iĢğalı altında olan ġahbulaq Qarabağ xanlarının mərkəziydi.
Azərbaycanın Ģimal tərəfində yerləĢən Quba, Qazax, Tovuz Ģəhərləri də əhalisinin
sayına görə əsas Ģəhərlərdəndir.
2
İQLİM: Qafqaz dağlarının Ģimaldan əsən soyuq küləkləri kəsməsi bölgədə
ilıq bir iqlimin yaĢanmasına səbəb olur. Lənkərandan baĢlayaraq cənub
bölgələrində sərt yaylaq iqliminə keçilir. ġimal və orta zonalarda qıĢ uzun, yayı isə
çox istidir. Nəmli və subtropik iqlimin yer aldığı cənubdakı Astara və ətrafı ən çox
yağıĢlı bölgədir. Ölkədə ortalama istilik qıĢda 0-la -6 dərəcə arasında, yayda isə
+24-lə +30 dərəcə arasında dəyiĢir. Azərbaycanda yay ayları Xəzər sahillərindən
orta və iç zonalar və Ģimal-qərbə doğru çox isti keçir. Bakı və ətrafı ilə orta
zonalarda, Kür çayı boyunca sərt isti külək əsir və zaman-zaman qum fırtınaları
meydana gəlir. Kür çayının hər iki yanında sulanan ərazinin kənarında qalan
bölgələrdə hava çöl istiliyində olur. Buralarda içmə suyu yox dərəcəsindədir.
Kürün sahil zonaları isə ağcaqanadların ən çox olduğu yerlərdir.
3
Aran ovası
deyilən bu bölgədə kənd təsərrüfatı üçün əlveriĢli ərazilər var. Bölgə əhalisi hələ
keçmiĢdən yay mövsümündə dağ və yaylaqlara köçər, qıĢı isə bu ovalardakı qəsəbə
və kəndlərində keçirərdilər.
C. Dağıstan: Qafqaz dağlarının cənub-Ģərq bölgəsi ilə Xəzər dənizi
arasında qalan bölgədə yerləĢir. Azərbaycanın Ģimalında yerləĢən Dağıstanın
ərazisinin çoxu dağlıqdır. Ölkədə müxtəlif Qafqaz xalqları və türk qrupları ilə
yanaĢı ruslar da yaĢayır. Dağıstanın əhalisi təxminən beĢ milyondur. Dağıstan
vətəndaĢlarının böyük hissəsini türkdilli əhali təĢkil edir. Əsas Ģəhərləri Mahaçqala
və cənubdakı Dərbənd Ģəhəridir. Qafqaz dağları Dağıstandan qərbə və cənuba olan
əlaqəni böyük ölçüdə əngəlləyir. Cənubdakı Dərbənd Qafqazın Xəzər dənizinə
qədər dik bir Ģəkildə endiyi sahildə yerləĢir. ġimaldakı Rusiya ilə cənubdakı
Azərbaycan arasında önəmli quru yolu və dəmir yolu əlaqəsi Dərbənd üzərindən
təmin olunur. Dağıstan qərbdə Gürcüstan, Çeçenistan və ĠnquĢetiya Respublikaları,
Ģimalda da Kalmık Respublikası ilə qonĢudur. Dağıstan Rusiyanın tərkibinə
daxildir.
2. Azərbaycanın tarixi:
Azərbaycan adının Böyük Ġsgəndərə xidmət göstərən iranlı bir məmurun
adından götürüldüyü rəvayət edilir. Bölgədə müxtəlif tarixlərdə Manna, Urartu,