Drogi I bezdroża współczesnego wychowania w Polsce. Rzecz o fundamentalnym wyborze pomiędzy realizmem a idealizmem w tworzeniu adekwatnej koncepcji wychowani The roads and roadless tracts of contemporary upbringing in Poland

3. O potrzebie realizmu w teorii i praktyce wychowania

Realizm (łac. realis – rzeczywisty, faktyczny, odnoszący się do rzeczy) jest przeciwieństwem idealizmu. Jako druga wielka tradycja filozoficzna, realizm jest także zróżnicowany, na co wskazuje historia i występujące w niej rożne odmiany i rodzaje realizmu: skrajny, umiarkowany, psychologiczny, socjologiczny, prawniczy, moralny itd.⁵⁰. Pomijając tzw. naiwny (bezkrytyczny) realizm⁵¹, skupimy naszą uwagę na założeniach realizmu krytycznego, w sposób szczególny koncentrując się na realizmie epistemologicznym (dotyczy natury poznania)⁵² i realizmie metafizycznym (dotyczy natury istnienia).

Realizm metafizyczny. Podstawową tezę ontologiczną tego nurtu stanowi założenie, że świat zewnętrzny jest nam dany w doświadczeniu, istnieje realnie niezależnie od naszych aktów poznawczych i procesów zachodzących w umyśle poznającego podmiotu i jego wytworów (konstruktów). A więc świat nie może być korelatem istnienia jednostkowej, grupowej, bądź absolutnej świadomości⁵³.

Realizm epistemologiczny. Jest ściśle powiązany z realizmem ontologicznym. Podstawowa teza epistemologiczna wyraża się w stwierdzeniu, że istnieje prawda obiektywna i rzeczywistość jest poznawalna, przy czym stojąc na gruncie realizmu krytycznego, zwraca się uwagę na pewne problemy związane z procesem poznawania, które powodują deformacje poznawcze. Realizm epistemologiczny podkreśla zgodność ludzkiego poznania z rzeczywistością. Ludzki rozum (recta ratio) posiadając w sobie immanentną zdolność pozwalającą mu dotrzeć do prawdy i uchwycić ją, jest zdolny do odkrycia prawdy ontycznej (prawdy samego bytu)⁵⁴. W realistycznym poznaniu najważniejszy jest kontakt z rzeczywistością wyrażony poprzez stwierdzenie istnienia poznawanej rzeczy. Spontaniczne poznanie jest więc nakierowane na istniejące byty, a nie na pojęcia i idee, które poznajemy w aktach refleksji.

Realistyczna antropologia. Kształt i jakość antropologii zależy niewątpliwie od ontologii i epistemologii. Z kolei nie wolno zapominać o tym, że filozofia człowieka jest fundamentem filozofii wychowania. Od przyjętej koncepcji człowieka (antropologii i nierozerwalnie związanej z nią aksjologii i etyki) zależy kształt każdej koncepcji i teorii wychowania⁵⁵. W realistycznej antropologii, człowiek to byt osobowy, złożony z duszy i ciała, którego życie jest jednością trzech porządków: wegetatywnego, popędowo-zmysłowo-uczuciowego oraz intelektulano-wolitywnego. Życie wegetatywne i popędowe rozwijają się na mocy praw wzrastania i są do pewnego stopnia autonomiczne. Natomiast życie intelektulano-wolitywne podlega aktualizacji. Człowiek z natury jest nastawiony na współpracę i współżycie z innymi ludźmi. Człowiek jako osoba o naturze spotencjalizowanej (niedokończonej, możnościowej) aktualizuje się (urzeczywistnia) w wolnym działaniu i ujawnia swoją transcendencję w stosunku do świata przyrody poprzez rozumne i wolne działania. Zalicza się do nich: zdolność do poznawania, zdolność do miłości, zdolność do wolności, zdolność do religii, oraz odpowiedzialność, zdolność do uczestnictwa we wspólnocie i godność osobowa⁵⁶.

Realistyczna aksjologia. Fundamentalną tezą aksjologiczną realizmu filozoficznego jest przekonanie, że wartości istnieją obiektywnie i mogą być poznawane oraz racjonalnie oceniane przez człowieka, z racji jego racjonalności myślenia. Wartości tworzą hierarchię, której pluralizm nie może zniweczyć, ani zatrzeć. Obok wartości instrumentalnych (witalnych, użytecznosciowych, przyjemnościowych) są wartości autoteliczne, absolutne (prawda, dobro, piękno, miłość, godność osobowa)⁵⁷. Te ostanie pomagają w wychowaniu człowieka, przyczyniając się do usprawniania jego władz: prawda usprawnia rozum, dobro - wolę, a piękno - uczucia⁵⁸. Bowiem istotą wychowania jest pomoc wychowankowi w nawiązaniu relacji z tym co prawdziwe, słuszne, dobre, piękne i wartościowe (M. Gogacz)⁵⁹. W pedagogice realistycznej bardzo mocno podkreśla się fakt, że to nie idee i wartości wychowują, ale osoba, która sama jest wychowana, mądra i zdolna do kochania, bo wychowanie to sprawa serca (obecności i uważnej miłości)⁶⁰. Wychowanie należy oprzeć na naturze bytu (ontologii wychowanka), a nie na zmieniającej się kulturze i wartościach.

4. Dlaczego należy wychowywać na bazie realizmu?⁶¹

Realizm jest trudny, ponieważ domaga się nieustannego kontaktu z realną rzeczywistością. Nie pozwala popadać z iluzje, wyobrażenia, stereotypy, utarte schematy. Realizm zmusza osobę do ciągłego doskonalenia się, nabywania sprawności, samowychowania i nieustannej formacji z racji bytowej niedoskonałości i potencjalności. Na płaszczyźnie wychowania, realizm wymaga liczenia się z konkretną, złożoną rzeczywistością jaką tworzy relacja wychowawcza: wychowanek, wychowawca, sytuacja wychowawcza. Każdy z tych elementów jest ważny i nie może zostać zbagatelizowany w procesie wychowania⁶². Bowiem wychowanie to „wprowadzanie w rzeczywistość rozumianą całościowo” (L. Giussani)⁶³

Wychowanie w realizmie ma osobowy charakter. Zdąża ono do tego, „aby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem – o to, aby bardziej »był«, a nie tylko więcej »miał« – aby więc poprzez wszystko, co »ma«, co »posiada«, umiał bardziej i pełniej być człowiekiem – to znaczy, aby również umiał bardziej »być« nie tylko »z drugimi«, ale także i »dla drugich« (...)⁶⁴. Temu zadaniu służy integralne wychowanie, tzn. obejmujące swoim zasięgiem rożne dziedziny wychowania: fizyczne, intelektualne, społeczne, estetyczne, moralne i religijne. Przy czym wychowanie moralne jest wewnętrzną formą każdego wychowania, bowiem wychowanie sui generis oznacza przede wszystkim pomoc w rozwoju moralnym osoby zarówno w sferze poznawczej, tj. w uświadomieniu sobie tego, co jest dobre a co złe, jak i w sferze emocjonalnej, tzn. w rozwijaniu wrażliwości moralnej oraz w sferze behawioralnej, czyli w konkretnym postępowaniu moralnym. W wychowaniu moralnym chodzi o uświadomienie i pielęgnowanie w osobie zdrowej ambicji bycia człowiekiem. Wychowanie to powinno zmierzać do integralnego rozwoju osobowości nadając pełne znaczenie życiu człowieka⁶⁵.

Integralne wychowanie dąży więc w realistycznej pedagogice i realistycznych koncepcjach wychowania⁶⁶, do ukształtowania charakteru, uprawy intelektu⁶⁷ i woli oraz wychowania uczuć, a także wychowania sumienia. Jest to swoistego rodzaju humanizacja wychowania, mająca swoje korzenie w greckiej paidei, rozumianej jako budowanie człowieczeństwa w człowieku⁶⁸.