Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
21
materiyanın saxlanması ilə keyfiyyət və formanın dəyişməsini kəsb edir. *
dəyişikliksiz, fəaliyyətsiz olardı, hərəkətsiz materiyanın isə təsəvvürü də yoxdur. Tək bir zamanda hər şey axıcı olardı: sabitlik, yanında olmazdı, birlikdə və deməli yaşama da olmazdı: üstəlik materiya da olmazdı. Yalnız zaman və məkanın birləşməsindən materiya, başqa sözlə, eyni vaxtda mövcud olma və bu səbəbdən də yaşama imkanı, ondan isə halların dəyişməsi ilə substansiyanın sabitliyi imkanı törəyir ** . Materiya mahiyyəti etibarilə zaman və məkanın birləşməsi olduğu üçün, bütövlükdə hər ikisinin izini özündə daşıyır. Materiya, öz mənşəyini qismən ondan (çünki dəyişmə yalnız zamana məxsusdur, yalnız onda mövcuddur, özü-özlüyündə nəsə sabit bir şey deyildir), ələlxüsus özünün daimiliyi (substansiya) ilə ayrılmaz olan forma ilə məkandan götürdüyündən xəbər verir və onun aprior həqiqiliyi buna görə bütünlüklə məkanın həqiqiliyi ilə izah edilə bilər. *** Zamandan mənşəyini isə o, özünün keyfiyyətliliyi (aksidensiya) ilə aşkar edir, bunsuz heç vaxt aydınlaşmır və bu həmişə yalnız səbəbiyyətdir, başqa materiyaya təsirdir, yəni dəyişiklikdir (zaman anlayışı). Bu hərəkətin qanunauyğunluğu həmişə bəri başdan məkana və zamana aiddir və yalnız buna görə əhəmiyyət kəsb edir. Bu
* Materiya və substansiyanın eyni şey olması əlavədə göstərilmişdir. ** Bu, Kant tərəfindən materiyanın izahının əsasını da aşkara çıxarır. Ona görə materiya «məkanda hərəkətdə olan»
şeydir: axı hərəkat məkan və zamanın yalnız birləşməsindən ibarətdir. ***
Kantın düşündüyü kimi, zamanı dərketmədən yox: təfsilatı ilə əlavəyə bax. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
22
zaman bu yerdə hansı vəziyyət olmalıdır – səbəbiyyətin qanunverici qüvvəsinin şamil edildiyi təyin budur. Materiyanın əsas təriflərinin idrakımızın bizə məlum formalarının a
xüsusiyyətlərini biz a priori olaraq dərk edirik, yəni məkanın dolması, anlaşılmazlıq, başqa sözlə təsir qüvvəsi, sonra ölçü, sonra əbədi bölünmə, mühafizə edilmə, yəni pozulmazlıq və nəhayət, mütəhərriklik; əksinə ağırlığı, o istisna təşkil etməsə də, a posteriori idraka aid etmək lazımdır, hərçənd Kant «Təbiətşünaslığın metafiziki başlanğıcı» (səh. 71: nəşr Rozenkrants, səh. 372) əsərində onu a priori olaraq dərk edilən sayır. Lakin obyekt subyekt üçün onun təsəvvürü olaraq mövcud olduğu kimi, hər bir xüsusi təsəvvür sinfi də subyektdə yalnız elə bu cür xüsusi təyin üçün mövcuddur, onu bu və ya digər idrak qabiliyyəti adlandırırlar. Özü-özlüyündə natamam forma kimi zaman və məkanın mühüm korrelyatını Kant sırf hissiyyat adlandırmışdır: burada ilk cığırı Kant açdığı üçün, bu ifadə saxlanıla bilər, hərçənd ki çox da uğurlu ifadə deyildir, çünki hissiyyat artıq materiyanı nəzərdə tutur. Materiyanın, yaxud səbəbiyyətin (bunlar eyni şeydir) subyektiv korrelyatı düşüncədir, bundan artıq bir şey deyildir. Səbəbiyyəti dərk etmək – onun yeganə funksiyası, onun müxtəlif cür tətbiq olunan, lakin bu zaman özünün bütün təzahürlərində şəksiz eyni olan müstəsna, böyük, irihəcmli qabiliyyəti budur. Əksinə, hər cür səbəbiyyət və deməli hər cür materiya, onunla birlikdə isə bütün gerçəklik yalnız idrak üçün, idrak vasitəsilə, idrakda mövcuddur. İdrakın birinci, ən sadə və daimi təzahürü gerçək
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
23
dünyanın seyridir; o, bütövlükdə hərəkətin səbəbinin dərk olunmasıdır, buna görə hər bir seyr əqlidir. Əgər məlum hərəkətlər bilavasitə dərk olunmasaydı və bu yolla çıxış nöqtəsi xidmətini görməsəydi, ona heç vaxt nail olmaq olmazdı. Bu, heyvani bədənlərə təsirdir və onlar bunun ucbatından subyektin bilavasitə obyektləri kimi çıxış edirlər: bütün digər obyektlərin seyri onların vasitəsilə baş verir. Hər bir heyvan bədəninin hiss etdiyi dəyişikliklər bilavasitə dərk edilir, yəni hiss olunur və bu hərəkəti dərhal onun səbəbinə aid etdikləri üçün, sonuncunun obyekt kimi dərki meydana çıxır. Səbəbə bu keçid abstrakt anlayışlarda nəticə deyildir, o, nə refleksiya, nə də qeyri-ixtiyari baş verir, əksinə bilavasitə, zəruri və düzgün olaraq baş verir. Bu, təmiz idrakın dərk etmə üsuludur, onsuz heç vaxt seyr baş verməzdi, yalnız bitkilərdə olduğu kimi, bilavasitə obyektin dəyişikliklərinin dumanlı dərk olunması qalardı. Bu dəyişikliklər mənasız olaraq əgər ağrı və ya məmnunluq keyfiyyətində iradə üçün əhəmiyyət kəsb etməsə, biri-birini əvəz edərdilər. Günəşin doğması ilə xarici aləm göründüyü kimi, idrak da bir zərbə ilə, özünün yeganə, adi funksiyası ilə dumanlı, heç nə deməyən hissi seyr şəklinə salır. Gözün, qulağın, əlin hiss etdiyi seyr deyil, bu adi hissi məlumatlardır. İdrak yalnız hərəkətdən səbəbə keçdiyi vaxt onun qarşısında məkanda seyr kimi öz qiyafəsinə görə dəyişkən olan dünya açılır, çünki idrak materiyanın, yəni gerçəkliyin təsvirində məkan və zamanı birləşdirir. Bu dünya təsəvvür kimi yalnız idrak vasitəsilə mövcud olmaqla, yalnız idrak üçün də mövcuddur. «Görmə və rəng haqqında» traktatımda hisslərin çatdırdığı məlumatlardan idrakın seyri necə yaratdığı, eyni bir obyektdən müxtəlif hisslərlə əldə edilən təəssüratların müqayisəsindən körpənin
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|