Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova
Yüklə 66,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
149 özündən sonrakı düyünlərlə əlaqələnmişdir (şəkil 6.3). Qurdların sinir qanqlilərində 500-1500-ə qədər neyron vardır. Belə sistemdə reseptor hüceyrə periferiyada olur və öz uzun çıxıntısını (aksonunu) düyünə göndərir. Aralıq neyron öz çıxıntıları ilə birlikdə düyündə yerləşir, o hissi neyronu hərəki neyron ilə əlaqələndirir. Hərəki- effektor və ya icraedici neyronun cismi düyündə, çıxıntıları isə periferiyada olur. Bütün onurğalılarda yeni tip, borulu sinir sistemi əmələ gəlmiş- dir. Beyin borusunun genişlənmiş ön, baş hissəsi kəllə boşluğunda, qalan hissəsi isə onurğa kanalında yerləşmişdir. Onurğalılarda əksər sinirlər ilk növbədə akson lifləri mielin qişa ilə örtülür ki, bu da ayrı-ayrı sinir liflərilə oyanmaların nəql olunması prosesini asanlaşdırır. Məsələn, əgər xərçəngin nəhəng akson liflərində sinir impulsları 5 m/san, molyuskanın həmin tipli liflərində 20-25 m/san-dirsə, məməlilərin mielinləşmiş periferik sinirlərində oyanmaların yayılma sürəti 120 m/san-ə qədər artmışdır. Şəkil 6.3. Yağış qurdunun düyünlü sinir sistemi. 1 – udlaqüstü düyünü, 2 – birləşdirici liflər, 3 – udlaqaltı düyün, 4 – qarın düyünləri zənciri. Onurğalıların beyin ölçülərinin sürətlə artması əsasən in- terneyronların hesabına baş verir. Filiologenezdə onurğa beynin baş beyindən asılılığı artır. Xordalılardan – neştərçədə qoxu beyni tez formalaşır, xordalı 150 heyvanların digər siniflərinin nümayəndələrindən dəyırmiağızlılar, balıqlar suda-quruda yaşayanlar, sürünənlər, quşlar və məməlilərdə beyin öz morfo-funksional quruluşu baxı- mından daha yüksək pilləyə yüksəlmişdir. Şəkil 6.4. Onurğalılarda beynin inkişafı; A – balıqlarda, B – suda- quruda yaşayanlarda, V – sürunənlərdə, Q – quşlarda, F – məməlilər- də, D – insanda (R.Tryusku və Karpenterə görə, 1964): 1-görmə payı, 2-ön beyin, 3-qoxu soğanağı, 4-beyincik, 5-qoxu yolu, 6-hipofiz, 7- alın payı, 8-aralıq beyin, 9-qıf, 10-qoxu payı, 11-görmə yolu, 12- epifiz, 13-9 və 10 cüt beyin sinirləri. Digər sinirlər isə Rum rəqəmi ilə göstərilmişdir. Balıqların bütün növlərində aydın seçilən ön, orta və arxa downloaded from KitabYurdu.org 151 beyin vardır. Görmə, qoxu, eşitmə, müvazinət və dəri hissi, eləcə də spesifik hiss orqanı olan yan xətlər yaxşı inkişaf etmişdir. Balıqlardan başlayaraq bütün sonrakı onurğalılarda beyin sinirlərinə başlanğıc verən sinir kökləri formalaşır. Suda-quruda yaşayanlarda hərəkət orqanı kimi ön və arxa ətrafları əmələ gəlir. Qurbağanın mərkəzi sinir sistemində beyincik funksiyalarını qismən öz üzərinə götürmüş bir sıra hərəki mərkəzlər formalaşır. Qurbağada beyincik balığa nisbətən bir qədər zəif inkişaf etmişdir. Sürünənlərdə (reptililər) beyin böyük dəyişikliklərə məruz qalmır. Bunlarda orta və arxa beyin, xüsusilə beyincik yaxşı inkişaf etmişdir. Sürünənlərdən mənşə alan quşlarda beynin sürətlə inkişafı aydın nəzərə çarpır. Quşların orta və aralıq beyin şöbələrində müxtəlif davranış aktlarının sinir mərkəzləri formalaşır. Məməlilərdə aralıq beyində hələ quşlarda rast gəlinən talamus, hipotalamus, hippokamp kimi törəmələrlə yanaşı bir sıra yeni nüvələr və strukturlar əmələ gəlmişdir. Beynin böyük yarımkürələri qabığı məməlilərdə, o cümlədən, insanda mərkəzi sinir sisteminin ali şöbəsidir. Funksiyaların qabıqda mərkəzləşməsi-funksiyaların kortikallaşması borulu sinir sisteminin təkamüldə qazandığı ən mühüm xüsusiyyətlərindəndir. İnsan mühitin qıcıqlarına qarşı daha düzgün və məqsədəuy- ğun cavab reaksiyalarına ikinci siqnal sistemi – nitq sistemi vasitəsilə nail olur. 6.2. Sinir sisteminin ontogenezdə inkişafı Erkən ontogenezdə sinir sisteminin formalaşması. Orqanizmin ontogenezində (fərdi inkişafında) əvvəlcə mayalan- mış yumurta hüceyrə-ziqota ardıcıl olaraq bölünmələrə məruz qalıb rüşeym qovuqcuğunu əmələ gətirir. Sonra onun xarici ekto- derma təbəqəsinin bölünməsi nəticəsində sinir lövhəsi əmələ 152 gəlir. Belə ki, ektodermanın üst səthinin bəzi hüceyrələri diferen- siasiya edərək neyroepitel hüceyrələrə çevrilir. Əmələ gələn ney- roepitel hüceyrələri rüşeym cisminin arxa hissəsində müstəvi üzrə yerləşərək sinir lövhəsini əmələ gətirir. Bu lövhə rüşeymin arxa və ya quyruq (kaudal) hissəsindən başlayaraq, ağız və ya baş (ros- tral) hissəyə qədər uzanır. Sonrakı mərhələlərdə sinir lövhəsinin kənarları bükülərək bir-birilə birləşərək sinir və ya beyin bo- rusunu əmələ gətirir. Sinir borusunu əmələ gətirən hüceyrələrin bir qismindən əvvəlcə neyroblastlar, sonra isə neyronlar əmələ gəlir. Digər qismindən əmələ gələn spongioblast hüceyrələrdən isə neyroqliya və ependim hüceyrələri başlanğıc alır. Sinir lövhəsi borusunun üst səthinin hüceyrələrindən sonra qanqlioz hüceyrələr adlanan neyron təbiətli hüceyrələr yaranır. Qanqlioz hüceyrələr tədricən ektoderma ilə sinir borusu arasına keçir və sinir düyünlərinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Embrional inkişaf zamanı sinir borusu divarı təxminən eyni qalınlıqda olur. Sonralar sinir borusunun arxa və ön divarları bir qədər inkişafdan qalır və dərinləşərək, xüsusilə onurğa beyninin boylama şırımlarını əmələ gətirir. Borunun daxili boşluğu ətrafında hüceyrələrin çoxalıb artması nəticəsində onun diametri getdikcə kiçilir və nəhayət, dar mərkəzi kanal əmələ gətirir. Ney- roblastların cismləri kanal ətrafında toplaşaraq boz maddə yığın- ını əmələ gətirir. İlk dövrlərdə beyin borusunun ön (heyvanda) və ya yuxarı (insanda) nahiyəsi aşağı nahiyələrə nisbətən genişlənməyə başlayır. Tədricən dairə şəkli olan bu hissə iki yerdən sıxılaraq üç qovuqcuğa, ön, orta və arxa qovuqcuqlara bölünür. Bunlara ilk beyin qovuqcuqları deyilir. Onlardan uc beyin, ara beyin, orta beyin, arxa beyin və uzunsov beyin şöbələri əmələ gəlir. Dördhəftəlik insan embrionun sinir borusunda aydın şəkildə buğumlaşmış beyin aydın görünür. Bətndaxili inkişafının 6-7-ci həftələrində onun uc qovuqcuğu iki yan qovuqcuğa bölünür ki, bunlardan da beynin sağ və sol yarımkürələri əmələ gəlir. Erkən ontogenezdə insanın sinir borusunun yuxarı nahiyəsində əmələ gələn morfoloji dəyişikliklərin sxematik təsviri 6.5-ci şəkildə verilmişdir. downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 66,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|