E. M. Hacizadə

 
 
Valras iqtisad tarixinə son faydalılıq nəzəriyyəsinin ilk yaradıcılarından biri kimi daxil olmuşdur. 
Onun
laraq qaydalı faydalıq nəzəriyyəsinin /«ordinal»/ kimi çıxış 
etmiş
diyyat resursların nadirliyi, azalan faydalılıq həddinin,  əmək 
və k
in  şərhində, o 
 maşın və fabrik 
 çevrilir. Proses 
ir» [73. səh.357]. 
r. Texniki tərəqqi 
yədə başlıca yeri 
eoklassik məktəbin mükəmməl rəqabət sferasında 
bazar
onun iqtis
daha 
 bu aspektdə «Xalis siyasi iqtisadın elementləri» əsəri mühüm əlamətliliyi ilə diqqəti cəlb 
edir L.Valras hədli faydalılığa istehlak olunan nemətlər kəmiyyətindən azalan funksiya təyinatı 
vermişdir. Öz tələblərini təmin edən istehlakçılar maksimuma yetişdikləri zaman tarazlıq yaranır. 
Bu təyinatla məhdudlaşmayaraq L.Valras bazarın ümumi iqtisadi tarazlığının riyazi modelini də 
işləmişdir [113]. 
İngilis iqtisadçısı və statistiki, siyasi iqtisadda riyazi məktəbin görkəmli 
nümayəndəsi Frensis İsidro Edcuort «Riyazi psixika» əsəri ilə  U.Cevons 
ideyalarını inkişaf etdirərək faydalılığın ölçülməsi və tarazlığın riyazi 
təyinatını problemlərinə diqqət yetirmiş, istehsal artımına təyinat verən qanun 
işləmişdir. F.Edcuort iqtisad elminə «biganələr əyrisi» anlayışını gətirmişdir. 
Bu anlayış özü-özlüyündə öncə mövcud kəmiyyətli faydalıq nəzəriyyəsinə 
/«kardinal»/ əks o
dir [127]. 
Neoklassik nəzəriyyənin Amerika qütblü marcinalist məktəbinin banisi 
Con Beyts Klark «Sərvətlərin fəlsəfəsi», «Sərvətlərin bölgüsü» və  «İqtisadi 
nəzəriyyənin mahiyyəti»  əsərlərində  sərvətlər bölgüsünün yeni formatlı 
izahını vermişdir. Onun fikrincə iqtisadi nəzəriyyədə öncül yeri ictimai 
sərvətin bölgüsü problemi təşkil edir. C.Klark siyasi iqtisadı universal 
iqtisadiyyat, iqtisadi statika və iqtisadi dinamikaya olan üç hissəyə ayırmışdır. 
Universal iqtisa
apitalın məhsuldarlığının gödəlməsi,  əhali artıqlığı qanunu və digər 
təsərrüfat fəaliyyətinin ümumi qanunlarını əhatə edir. C.Klarkın statika nəzəriyy
dəyərlər problemininin araşdırılmasına yönəlmişdir. Statika nəzəriyyəsin
modifikasiya etdiyi son faydalıq nəzəriyyəsinə istinad verir. «Asiya Amerikadan
qismində  qəbula vararkən bu hərəkət bütün dünyada istehsalın unifikasiyasına
dünya istehsalına tarazlıq meyli gətirir. Bu nöqteyi nəzərdən bu statistik prosesd
Dinamik iqtisadiyyatda isə bütün faktorlar inkişaf müstəvisində hərəkətdədirlə
iqtisadi göstəricilərə ahəgdarlıq verir. C.Klark hesab edirdi ki, iqtisadi nəzəriy
ictimaii məhsulun bölgüsü problemini tutur. 
XIX-cu  əsrin sonlarında  neoklassik nəzəriyyəsinin simasında yeni metodologiya 
formalaşdı. Bu metodoloji aspektlər Alfred Marşalın 1890-cı ildə yazdığı  «İqtisadiyyatın 
prinsipləri» əsərində daha geniş təzahürünü tapdı. Neoklassik məktəb XX-ci əsrin 30-cu illərinə 
qədər iqtisadi nəzəri və praktiki həyatda hakim mövqedə dayandı.  
Neoklassizmi təcəssüm etdirən  neoklassik məktəb XX əsr iqtisadi fikrinin əsas magistral 
xətlərindən biridir. Vurğulandığı kimi, o marcinal inqilabdan yaranmışdır. Son faydalıq və son 
məhsuldarlıq konsepsiyalarının yaranması n
əsi isə ilk öncə 
 sahibkarlığı  təsərrüfatının nəzəriyyəsinin işlənməsinə  zəmin olmuşdur. Xüsusən azad 
rəqabət və qiymət yaranışı mexanizmlərinin təkmilləşən xətti neoklassikləri  şəxsi və ictimai 
tarazlıq konsepsiyasını formalaşdırmağa müəssər etmişdir. XX əsrin ilk onilliklərində neoklassik 
məktəb dəyər, qiymət, kapital nəzəriyyələri, pul sisteminin rolunu, 
adi həyata təsirinin 
dəqiq təəssüratlarının formalaşması, qiymət yaranışı  və bazarın monopol konsepsiyasının 
genişlənməsi, iqtisadi nəzəriyyədə  məhsuldar funksiyaların tətbiqi və  nəhayət rifah 
nəzəriyyəsinin təşəkkülü kontekstində yeni təlimat və konsepsiyalarla daha da zənginləşmişdir. 
Neoklassiklərin səyləri nəticəsində II Cahan müharibəsi öncəsi makroiqtisadi təhlilin 
mükəmməlliyi təmin edilmiş, sonrakı  mərhələdə neoklassik sistemin ictimai tarazlığın 
keyniziyan makroiqtisadi nəzəriyyə ilə  zənginləşməsi «neoklassik sintez»in yaranışına rəvac 
vermişdir. 
İngilis iqtisadçısı Kembric məktəbinin banisi A.Marşalın iqtisadi 
nəzəriyyəyə verdiyi töhfələr müstəsna elmi əhəmiyyətli olmuşdur. O bazar 
tələb və  təklifini kəsişən  əyrilər formasına salaraq iqtisad elmində  məhşur 
«marşal xaçı» anlamını yaratmış, dəyərlərin təyinatında istehsal xərclərinin 
 
30

---

 
 
rolu və funksionallığına yeni yanaşma gətirməklə klassikləri reabilitə etmişdir. A.Marşalın 
fikrincə istehsal xərcləri, tələb intensivliyi, məhsulun qiyməti və istehsalın son həddi qarşılıqlı 
olaraq bir birini tənzimləyirlər. İqtisadi analizdə vaxt faktorunun tətbiqi, uzun və qısa müddətli 
anlay
nlayışdan kənarda 
ək» anlayışını
 
isə 
ası qanunun 
nla belə A.Marşal 
ənin mikroiqtisadi 
adəcə  economics - 
8-1900/ və A.Piqu 
yyəsi ilə neoklassik 
azadl
eyd olunmalıdır ki, 
iqtisa
il Piqunun təliminin 
 milli dividendi yalnız 
imai rifah ölçü olaraq 
 anlayışından istifadə 
ə ictimaiyyatin iqtisadi 
əsini qoymuşdu. Piqu 
iyasının başlıca prioritetini ayrı-ayrı insanların 
iqtisa
b
a
Neoklassik nə
iqtisadçısı  İrvin F
yazdığı «Faiz nəzə
İ.Fişer C.Klark ki
baxmışdır. Öncə k
imkanlar» anlayışı
aiz isə kapitalın 
erir. Pul tələb və 
sveç neoklassik 
nəzəriyyələrinin 
yyətli mövqedə 
əri ilə K.Viksell 
təhlilin riyazi metodlarına  əsaslanaraq gəlirlər bölgüsü hər bir istehsal 
faktorunun həmən faktorların son məhsuldarlığına yardımçı olan məhsul 
payı ilə əvəzlənməsi şərtliliyinə isbat vermişdir. Bununla belə o hesab edirdi 
ki, kapital yığımı miqyasında onun məhsuldarlığı azalır. Bu zaman əmək 
ışlar da A.Marşala məxsusdur. O, iqtisadi tarazlıq nəzəriyyəsini «son hədd», «əvəzləmək» 
konsepsiyaları ilə  zənginləşdirmişdir. «Son hədd» anlayışını «faydalıq» a
tarazlıq nöqtəsini istənilən mövcud iqtisadi faktor şəraitində, «əvəzləm
tarazlığın itməsi və bərpasını xarakterizə etmək üçün yaratmışdır. Faydalığın azalm
təhlili A.Marşalı «elastiklik» ideyalı  xətti işləməyə  səfərbər etmişdir. Bunu
iqtisad elminə qrafik metod təhlilini gətirərək A.Smit kimi, ayrıca bir sah
statika təlimini yaratmışdır. Siyasi iqtisadın  əvəzinə  yeni  elmi  A.Marşal s
iqtisadiyyat adlandırmışdır [53, 88]. 
Neoklassik nəzəriyyədə mühüm axınlardan birinə  də H.Sidcvik /183
/1877-1959/ başçılıq edirlər. Alimlər yaratdıqları, populyarlaşmış rifah nəzəri
təlimi sosial aspektlərlə bir daha zənginləşdirmişlər. 
İngilis filosofu və iqtisadçısı Henri Sidcvik «Siyasi iqtisadın 
prinsipləri» adlanan traktatında klassiklərin sərvətlər haqqında anlamını, 
onların «təbii azadlıq» doktrinasını tənqid edərək göstərmişdir ki, şəxsi 
və ümumi maraqlar heç də üst-üstə düşmür, azad rəqabət sərvətlərin 
səmərəli istehsalını  təmin etsə  də, o ədalətli bölgü vermir. «Təbii 
ıq» sistemi özəl və ictimai maraqlar arasında konfliktlər yaradır. 
Bununla belə adekvat konfliktlər ictimai marağın içərisində də, cari anla 
gələcək nəsillərin maraqları kontekstində baş verir. Q
d elmi H.Sidcvika qarışıq iqtisadiyyat haqqında doktrina yaradıcısı 
kimi təşəkkürlüdür [127]. 
Ön iqtisadi əsəri «Rifahın iqtisadi nəzəriyyəsi» 
rifah nəzəriyyəsinin banisi, professor Artur Ses
mərkəzində milli dividend - gəlir anlamı dayanır. O,
ictimai istehsalın effektivliyi kimi deyil, həm də ict
dəyərləndirmişdir. A.Piqu «xalis mümkün məhsul»
edərək qarşısında bölgü problemi aspektində fərdin v
maraqlarının qarşılıqlı rabitəsinin araşdırması  məsəl
konseps
olan ingilis iqtisadçısı, 
di qərarlarının nəticəsi olaraq şəxsi maraqlar və 
xərclər, digər tərəfdən ictimai maraqlar və  xərclər 
irinə keçən pay proporsiyasını  şərtləndirən  divergensiya 
yışı təşkil edir [21, 127]. 
zəriyyədə əhəmiyyətli xidmətlərdən biri də digər amerikan 
işerin /1867-1947/ adı ilə bağlıdır. Onun 1930-cu ildə 
riyyəsi»  əsəri neoklassik təlimdə  məxsusi yeri tutmuşdur. 
mi kapitala xidmət yaradan və  gəlir gətirən ehtiyat kimi 
apitalın məhsuldarlığını  dəyərləndirərək sonradan İ.Fişer o
 ilə  əvəzləmişdir. Kapital gəlirin diskontlaşmış axını, f
faydalılığıdır. Faydalılıq və xərclərin toqquşması suda kapitalı bazarında baş v
təklif tarazlığının bazar faizidir [60]. 
rabitəliyinin biri-
/aralıq, çatlam/ anl
nu «investisiyon 
Neoklassiklərin görkəmli simaları  sırasında  İ
məktəbinin banisi, tsikllər, kredit-pul tənzimlənməsi 
yaradıcısı Knut Viksellin /1851-1926/ tədqiqatları da əhəmi
dayanır. «Dəyər, kapital və renta», «Faiz və renta» əsərl
 
 
31

---