E. M. Hacizadə

 
 
edən institusionalizm müasir mərhələdə  ənənəvi müxtəlifliyi ilə texnoloji baza əsasında 
yanaşmada daha çox texnoloji determinizmlə  fərqlənən neoinstitusionalizm intişar tapır. Polşa 
«şok terapiyasının» müəllifi Leşek Balseroviç /1947/ postsosialist keçidini institusional 
dinamikanın xüsusi hadisəsi hesab edir. İqtisadi gerçəkliklərə institusional yanaşma böyük 
faktiki materialın tədqiqinə, o cümlədən, mülkiyyət dəyişiklikləri ilə yanaşı, yeni strukturların 
yaradılması, mikrosəviyyədə professional və sosial qrupların hərəkət və motivlərini təhlil etməyə 
imkan verir [127]. 
Yüz ildən çox keçdiyi tarixi yol ərzində institusionalizm neoklassik nəzəriyyə ilə 
konsensus  əldə etməyi ilə yanaşı, həm də  əlahiddə böyük metodoloji potensial yaratmışdır. 
Köhn
cud olur ki, firma daxili administrativ xərclər bazar sövdəsinə nisbətdə azlıq 
təşkil
ekti prinsipi alimin 
. Burada mahiyyət 
itin problemləri 
 tapa bilər.[53, 71, 
üvafiq məktəblər 
da, marksistlər isə 
mışdır. Rus iqtisadi fikir tarixində və praktiki müstəvisində V.İ.Lenin /1870-
1924
dir. A.Çayanovun kooperasiya nəzəriyy
istiqa
bli baxaraq onu 
osial-demokrat hərəkatının 
görkə
ə institusionalizmi vahid metodologiya və  dəqiq anlayışlar sistemi yaratmamaqda 
günahlandırırlar. Lakin vurğulanmalıdır ki, məhz bu istiqamətin nümayəndələri tərəfindən 
müasir iqtisad elminin keçə bilmədiyi iki mühüm mövzu: insan hərəkətlərinin institutlarla 
şərtliliyi, institutların təhlildə mümkün əsaslılığı irəli sürülmüşdür. 
Neoklassik məktəbin müasir nümayəndəsi, amerikan iqtisadçısı, Nobel laureatı Ronald 
Kouzun firmanın inkişaf konsepsiyasının başlıca prinsiplərini transaksiyon xərclərin rolu ideyası 
təşkil edir. R.Kouz qeyd edir ki, hər bir sövdə  də danışıqlar aparılmalı, qarşılıqlı rabitə 
yaradılmalı, nəzarət təmin edilməli,  narazılıqlar aradan qaldırılmalıdır. Bu isə o deməkdir ki, 
«bazar mexanizminin istifadə xərcləri» yaranacaqdır ki, onu da nəzərə almaq gərəklidir. Firma o 
zamana qədər möv
 edirlər. Bu uzlaşma rəqabətin köməyi ilə təqib olunur. Üçüncü tərəf eff
nəzəriyyəsinin adı ilə bağlı elmi sferaya «Kouz teoremi» kimi daxil olmuşdur
ondan ibarətdir ki, informasiyon assimetriyanın yoxluğu  şəraitində  ətraf müh
daha effektivli olaraq mülkiyyətçilər arasında özəl sazişlər  əsasında həllini
127]. 
XIX  əsrin sonlarında iqtisad elminin Rusiya guşəsində  də bir sıra m
formalaşmışdı. Marcinalistlər Kiyev universitetində, sosial tarixçilər Moskva
Peterburqda toplaş
/, Q.V.Plexanov /1856-1918/ P.B.Struver /1870-1944/, S.N.Bulqakov 
/1874-1944/, V.K.Dimitryev /1868-1913/, A.V.Çayanov /1888-1937/, 
Y.Y.Suliski /1880-1948/, N.D.Kondratyev /1892-1938/, L.V.Kontaroviç 
/1912-1985/, və başqaları olmuşdular [54, 127]. 
Rus iqtisadçısı və eyni zamanda şair və yazıçı kimi də  məhşurlaşmış 
Aleksandır Vasilyeviç Çayanov ensiklopedik təfəkkürlü tanınmış alimlərdən 
olmuşdur. Kooperasiya ideyalarının davamlı  təmsilçisi A.V.Çayanov həm 
də rus-sovet elitasının 1937-ci il qurbanlarındandır. Onun müvafiq 
istiqamətdə  əsas elmi araşdırma və  tədqiqatları «Kəndli təsərrüfatının 
təşkili», «Kooperasiyanın qısa kursu», «Kənd təsərrüfatı kooperasiyasının başlıca formaları  və 
ideyaları»  əsərləri təşkil e
əsinin konseptual 
mətlərini təşkilati planlılıq və müəssisənin istehsal xərclərinin ölçülərində təcəssüm olunan 
diferensial optimumları ehtiva edir. Adminstrativ kolxoz formasının  əlehidarı kimi çıxış edən 
A.Çayanov daha sərfəli sovxoz modelinə üstünlük verirdi. Alimin fikrincə burada mexaniki 
texnikanı və aqrar elminin nailiyyətlərini daha asan və mükəmməl tətbiq etmə
səbəblərdən də siyasi rəhbərlik A.Çayanovun plan və proqramlarına qəzə
represiyaya məruz qoymuşdur [92, 102]. 
Pus iqtisadçısı  və filosofu beynəlxalq s
k mümkün idi. Bu 
mli nümayəndəsi Georgi Valentinoviç Plexanov marksist ideyaların 
tərənnümçüsü kimi XX əsr iqtisadi fikir tarixinin məhşur simalarından 
biridir. O, Rusiyada ilk marksist təşkilat «Əmək azadlığı» qrupunun 
yaradıcısı kimi müvafiq istiqamətdə tanınmış  məhşur sosialist 
həmkarlarından da irəli getmişdir. «Sosializm və siyasi mübarizə», «Bizim 
ixtilaflarımız», «Tarixə monist baxışın inkişafını məsələsinə dair» və digər 
əsərlərində xalq liberal iqtisadi konsepsiyanı  tənqid edərək müasiri 
 
34

---

 
 
V.Lenindən fərqli olan marksist dünyagörüşü nümayiş etdirmişdir [102, 127]. 
Dünya iqtisadiyyat elmi tarixində rus sovet iqtisadçısı Nikolay Dimitreviç Kondratyev 
müxtəlif ölkələrin 100-150 statistik məlumatlarını təhlil etmiş təsərrüfat konyukturasında böyük 
silsilələr «Tsikllər» nəzəriyyəsinin müəllifi kimi tanınmışdır. Özünün «Dünya təsərrüfatı onun 
indiki və müharibədən sonrakı konyukturası» və  «İqtisadi konyukturanın böyük silsilələri» 
məruzəsində alim müxtəlif sənaye dövrləri haqqında ideyaları inkişaf etdirərək dalğalı silsilələr 
mode
əsli /bir ildən az/, 
şdür.  İ.A.Şumpeter 
ni sonradan ingilis 
tdirmişlər. Böyük 
alıq dövr-fazaya 
ksəlişlə xarakterizə 
ayə qoyuluşları ilə 
oyumu» dövrünə 
lının azalması ilə 
ənir. X.Klark bu iki fazanın qovşağında əmtəə qiymətlərinin titrəyişinin və tərəddüdünün 
baş v
tisadi və sosial baxışların ixtilaf problemləri çözülərək iqtisad elminin 
əsas n
qt
yazdığı  «İnhisarçı
düşüncə yeni bir 
inhisarın xüsusi 
monopolist rəqabə
rəqabət modelində
n strukturu rəqabət ilə inhisarçı elementləri birliyi 
obrazında tərənnüm ed
prinsiplərlə dolğun
Elə  həmən məqamlarda və konkret ildə ingilis iqtisadçısı Coahan 
Vayolet Robinson /1903-1983/ «Qeyri-təkmil rəqabətin iqtisad
nəzəriyyəsi»  əsəri ilə dünyəvi  şöhrət zirvəsinə yüksəldi. O, bu əsərində öz 
istehsalı üzrə inhisarçılıq  şəraitində qiymətin formalaşması mexinizmini 
təyin etdirərək qeyri-təkmil rəqabət nəzəriyyəsinin  əsasını qoydu. 
C.Robinsonun fikrincə iqtisadiyyatda qiymətlərin artımında dövlətin 
lini işləyib hazırlamışdır. Bu silsilələri alim müvafiq zaman nisbətlərinə: f
qısa /3-3,5 il/, orta silsilə  /7-11 il/  və böyük silsilələrə  /48-55 il/ bölmü
sonuncu böyük silsiləni «Kondratyev» silsiləsi adlandırmışdır. Bu nəzəriyyə
iqtisadçısı X.Klark və amerikan iqtisadçıları U.Mitçela və A.Byornes inkişaf e
silsilələr nəzəriyyəsi 50-60 illik dövrü əhatə edərək hər biri 25-30 illik ar
bölünərək «kapital aclığı» və «kapital doyumu» mərhələləri olan enmə və yü
olunurlar. İlk növbədə «kapital aclığı» dövrü iqtisadi templərin inkişafı, sərm
müşahidə olunur. Sonradan investision tələb azaldıqca o öz yerini «kapital d
verir ki, bu da templərin aşağı düşməsi, işsizliyin artması, kapital idxa
nəticəl
erdiyini qeyd edir. 
Riyazi metodların tətbiqi ilə N.D.Kondratyev fundamental qanunauyğunluqlar taparaq 
müəyyən etmişdir ki, bazar silsiləsinin inkişafında dalğavarilik xarakterikdir. Böyük silsilələr 
nəzəriyyəsinin nümayəndələri dünya iqtisadiyyatının XX əsrin ikinci yarısından indiyə qədər iki 
böyük silsilədə olduğunu qeyd edirlər. Başqa bir fikirdə müvafiq dövr ərzində mübahisəli olsa da 
dünya iqtisadiyyatının 4 uzun «Kondratyev dalğası»ndan keçdiyi fərz olunur. Bir çox 
tədqiqatçılar müasir zamanda dünya təsərrüfatında aparıcı  mərkəzin beşinci 
kondratyev silsiləsinə  qədəm qoyduğunu qeyd edirlər. Yeni dövrə keçid 
yetkin innovasiyaların, robotların, mühəndis dühasının nailiyyətlərinin və 
makroproseslərin geniş tətbiqi ilə izah edilir. «Uzun dalğalar» nəzəriyyəsi ilə 
yanaşı böyük dövr ərzində  sənayenin və ümumi təsərrüfatın yerləşməsində 
«məhsul-istehsal silsiləsi» nəzəriyyəsi də elmdə geniş yer almışdır [106, 127]. 
İqtisadi fikrin konseptual kamilləşməsi mərhələsində iqtisadi biliklər 
çevrəsi tam sistem halına gələrək daha çox sosial monomental təzahürdə 
cərəyan etmişdir.  İqtisadi fikrin tarixi inkişafının bu növbəti dönüş 
mərhələsində bir sıra iq
əzəri-metodoloji dayaqları qurulmuşdur. Bu gerçəklik isə daha geniş spektrial bilgilərin və 
modellərin axtarış və quruluşuna növbəti senarik material vermişdir. 
 
 
1.6. Yeni metodoloji keyfiyyət vəneoliberal missiya 
isadçısı Eduard Çemberlenin /1899-1967/ 1933-cü ildə 
  rəqabət nəzəriyyəsi»  əsəri ilə  ənənəvi iqtisadi elmi 
çağırış  gətirdi. O, bazar sisteminin tərkib hissəsi kimi 
növünün mövcudluğunu aşkarladı, bununla da o, 
t nəzəriyyəsinin  əsasını qoydu. E.Çemberlen inhisahçı 
 bazarı
 
Amerikan i
ərək neoklassik qiymətqoyma nəzəriyyəsini yeni 
laşdırdı.  
 
35
i 

---