E. M. Hacizadə

 
 
 
 
 
dayanaql
əlirlər artımı  və 
inv
oçerkl
nöqteyi nə ə
inat
 istehsal 
gücləri
nı 
vurğula
burcua
 
 
 
 
 
 
 
                                                
R.Xarrad                       Y.Domar 
 
R.Xarrod ekspansiya zamanı yaranan qarşılıqlı münasibətə baxışa,  əsas üç element 
kontekstində yanaşır: 
1.
 
işçi qüvvəsi; 
2.
 
məhsul buraxılışı; 
3.
 
əldə olan kapitalın ölçüsü. 
R.Xarrod modelinə görə  yığımın lazımi normada təyinatı, qeyri-məhdud dövr üçün 
ı iqtisadi artımı təmin edəcəkdir. 
Y.Domar modeli isə biçimli artım norması  təyin edilmiş nisbətlərdə  g
estisiyalardan asılıdır prinsipini ehtiva edir. O, özünün «İqtisadi artım nəzəriyyəsinin 
əri» əsərində investisiyaların ikili funksiyalığı haqqında tezis irəli sürmüşdür. Y.Domarın 
z r ncə tam məşğulluqda dayanaqlı artımın təm
i
ında gəlirlər artımı
nin artımına müvafiq olmalıdır [72, 100. 113, 119]. 
İlkin kapitalizmin yaranışı vaxtından cəmiyyət maraqların iqtisadi liberalizm nəzəriyyəsini 
əks etdirirdi. Liberallar azad rəqabəti məxsusi güc hesab edir, onun iqtisadi inkişaf və tarazlığın 
avtomatik qurulmasında, maksimum tərəqqi və  sərvətlərin yaranmasında imkanlığı
yırdılar. Onlar dövlətə «gecə keşikçisi» rolunu ayırırdılar. Bu baxışlar XX əsr inhisarçı 
kapitalizmin yaranışına, bazar iqtisadiyyatının özünü tənzimləməyə qadir olmadığının 
aşkarlanmasına qədər hakim idi [93, 127]. 
XX-ci  əsrin 30-cu illərində iqtisad elmində  və  təsərrüfat praktikasında yeni dövlətçilik - 
etatizm  ideologiyası sürət götürdü.  Fransızca  «eta» sözündən yaranan, «etatizm» dövlət 
mənasını ifadə etməklə siyasi-iqtisadi müstəvidə  «dövlətçilik» anlamı kimi tətbiqini tapır. 
Termin olaraq etatizm ilk dəfə XIX əsrin sonunda İsveç konfederasiyasının 1881 və 1887-ci 
illərdə prezidenti Nyuma Dro /1844-1899/ tərəfindən elmi ədəbiyyata gətirilmişdir.  İlk 
başlanğıcda dövlət mərkəziyyətçiliyi prinsipi mənasında, sonradan, imperializm dövründə 
 dövlətinin iqtisadi funksiyalarının güclənməsi ilə  əlaqədar olaraq kapitalist ölkələrinin 
təsərrüfatının inkişafında dövlətin iqtisadi siyasətinin rolunu səciyyələndirən istilah kimi istifadə 
olunmuşdur [60]. 
Etatizm cərəyanının genişmiqyaslı  təşəkkülünə  əslində iqtisadi böhranlar, «qaynar» və 
«soyuq» müharibələr səbəb olmuşdu. Belə cərəyan mütərəqqiliyi ilə yanaşı öz növbəsində bazar 
funksionallığını  məhdudlaşdırdı, rəqabətin və  təsərrüfatlaşan subyektlərin təşəbbüskarlığını 
azaltdı. Etatizm ideologiyasına reaksiyada bulunan ilk cərəyan olaraq neoliberalizm  dayandı. 
Neoliberallar adətincə iqtisadi azadlıq və  rəqabət prinsiplərinə sadiqliyini nümayiş etdirdilər. 
Neoliberalizm yeni gənc iqtisadi tarixi məktəb, neoklassiklər və  ənənəvi liberalizm ideya 
bazasının sintezində xalq təsərrüfatı haqqında məxsusi bir təlim yaratmağa cəhd etmişdir. 
Metodoloji aspektdə neoliberalizm ictimai inkişafın ləng və təkamüllü prosesini xarakterizə edən 
K.Blyuxer və V.Zombrant çalışmaları çevrəsində yeni tarixi məktəb prinsiplərinə yaxın idi. 
Mahiyyətcə neoliberalizm iqtisad elmində və praktiki təsərrüfat fəaliyyətində iqtisadiyyatın 
özünün tənzimlənməsi prinsipi ilə  məhdud dövlət tənzimlənməsinin vəhtədi  əsaslı iqtisadi 
inkişaf modelidir. Neoklassiklərdən fərqli olaraq neoliberalizmdə marcinalizm mərkəzi yerdə 
dayanmır. O, yalnız nəzəri fənn və tədqiqat aləti kimi bu sferada iştirak edir. Neoliberalizm bir 
tərəfdən dövlətin iqtisadi həyata təsir strategiyası və taktikasını tərənnüm edir, digər tərəfdən isə 
 
38

---

 
 
bazar iqtisadiyyatının  əsaslarını onun dağıdıcı  təsirindən aktiv müdafiəyə  səsləyirdi. Bu isə o, 
deməkdir ki, neoliberallar A.Smitdən başlanan iqtisadi azadlıq və rəqabət prinsiplərinə sədaqət 
göstərir və bazar iqtisadiyyatını C.Keynizdən gələn dövlət tənzimlənməsi köməkliyini də 
müdafiə edirdilər. Neoliberalizm öncə istehsal vasitələri üzərində  şəxsi mülkiyyəti 
möhkəmləndirən fərdi azadlıq ideyalarını tərənnüm edir. 
Neoliberal missiya F.Xayekin sima
, V.Oyken və L.Erhardın baxışlarında 
ayburq və M.Fridmenin tədqiqatlarında çikaqo məktəblərinə təsnif olunmuşdur. 
Müasir liberalları konseptual əsaslar deyil, metodoloji ümumiyyət birləşdirir. Onların bir 
ismi sağçı  təmayüllü prizmadan mütləq azadlığın carçılarını, dövlət  əlelhidarlarını, digərləri, 
lçular isə dövlətin iqtisadiyyatda iştirakçılıq zərurətini müdafiə edirlər. 
Avstriya iqtisadçısı F.Xayek /1899-1992/ çoxsayı  dəyərli  əsərlər müəllifi olaraq elm 
rixində neoliberal baxışları təmsil edən məhşur iqtisadçı və filosof kimi daxil olmuşdur. İnsan 
zadlığı prioritetini Xayek başlıca prinsip kimi tərənnüm edir. Onun fikrincə azadlıq 
rdiyyəçiliyin inkişafına təkan verir. Fərdiyyəçilik isə Avropa sivilizasiyasının  əsasıdır və o 
sında  London
fr
q
so
ta
a
fə
özünü sevmək, eqoizm deyildir. O, hər bir insanın dünyada özünü reallaşdırmanın mütləq 
prioritetidir. Latın mənşəli bölünməzlik mənasını ifadə edən fransız sözü individualizm  - 
fərdiy
üşüdür. Onun nəzəri  əsasını  şəxsiyyətin muxtariyyətini və hüquqlarının 
züm şüurlu hərəkətin məhsulu ola bilməz. O, bazar tərəfindən 
şə
ir. Liberal demokratik cəmiyyət intihasızlığının 
baxış
t aparan özəl banklara verilməsini təkid edirdi. Bu 
ilikdə olduğundan 
yəçilik mahiyyətcə son hesabda cəmiyyətə qarşı qoyulmuş ayrıca fərd mövqeyini 
şərtləndirən dünyagör
tanınmasın
ş
ı tə kil edir. 
F.Xayekin zənnicə sosial dü
rtlənmiş  təbii hərəkətlərin nəticəsid
larında hədəf seçən F.Xayek dövlətin pulların buraxılış inhisarının da əleyhinə idi. O, 
əsərlərində emissiya funksiyasını  rəqabə
funksionallığa rəğmən F.Xayek göstərirdi ki, mərkəzi emissiya bankı daim siyasi təsir və nəzarət 
çevrəsindədir. Bu məqam isə davamlı bazar təminatını  əldə etməkdə dövriyyədə olan pulların 
tənzimlənməsini məhdudlaşdırır [100, 127]. 
Neoliberalist missiyanın mühüm qollarından biri olaraq Alman məktəbi fərqlənir. Alman 
neoliberalist məktəbinin fərqləndirici  əsaslarında Keynizç
daha çox dövlət tənzimlənməsi və bazar rəqabəti mexanizminin müdafiəsi 
dayanır. Bu məktəbin ən görkəmli nümayəndələri sırasında isə Valter Oyken 
/1891-1950/ və postfaşist almaniyasının praktik memar-konstruktoru Lüdviq 
Erxard /1897-1977/ simaları durur. 
 
Alman neoliberalizminin banisi Valter Oyken özünün 1940-cı ildə  nəşr 
etdirdiyi «Milli iqtisadi nəzəriyyənin  əsasları»  əsərində alman sosioloqu, 
tarixçi, iqtisadçı və hüquqşünası M.Veberin «ideal tiplər» metodologiyasının 
bazası üzərində  təsərrüfatın iki: «azad bazar» və «mərkəzi idarəçilik» tiplərinin mövcudluq 
vəziyyətini irəli sürmüşdü. 
Birinci tip V.Oykenə görə azad qiymətlər mexanizmi ilə təqdim olunan bazar vasitəsi ilə 
idarə edilən daha mükəmməl iqtisadiyyatdır. 
İkinci tip isə bazar mexanizmini təcrid edən, istisnalı olaraq mütləq iqtisadi komandalı 
formadadır. Bununla belə heç bir təsərrüfat tipi «xalis formada» mövcud ola bilməz. Onlar yalnız 
real iqtisadiyyatın təyinedici keyfiyyəti prinsipində çıxış edə bilərlər. İstənilən konkret təsərrüfat 
əmək bölgüsü, kredit, mənfəət, faiz, əmək haqqı kimi iqtisadi elementlər yığımından ibarətdir. 
Bununla belə, bu elementlər hər dəfə hakim mərkəzi və qeyri-mərkəzi prinsiplər və tarixi 
reallıqlar əsasında yeni səpkidə uzlaşırlar [127]. 
V.Oyken inhisarın cilovlanmasında baş problem olaraq dövlət tənzimlənməsinin sərt 
sisteminin aradan qaldırılmasını görürdü. Onun konsepsiyası azad və 
mütəşəkkil bazara hesablanmış yeni dünyagörüşün formalaşmasının güclü 
vasitəsinə çevrilmişdi. Bu konsepsiya Lüdviq Erhardın II Cahan 
müharibəsindən məğlub çıxmış Almaniyanı böhrandan çıxarmağın iqtisadi 
siyasətinin ana xəttinə çevrildi. Onun əməli fəaliyyəti və səyləri nəticəsində 
 
39

---