E. M. Hacizadə

 
 
haqqı və rentanın payının artması ilə ümumi məhsulda mənfəət payı da azalacaqdır [127]. 
Neoklassik istiqamətin ən görkəmli nümayəndələrindən biri də Avstriya 
iqtisadçısı Yozef Aloiz Şumpeter /1883-1950/ olmuşdur. O özünün «Nəzəri 
siyasi iqtisadın mahiyyəti və  əsas məzmunu», «İqtisadi təhlilin tarixi», 
«İqtisadi tsikllər», «İmpe
ə
demokratiya» adlı 
iqtisadi təhlilin tar
ictimai inkişaf kons
K.Marksın 
mütərəqqiliyini, on
da mütəmmadi so
makrogenerasiya id
görüntü verərək on
irdi. Y.Şumpeterin 1912-ci ildə yazdığı «İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi» əsəri ilə 
ilk də
osial və hüquqi 
əl və qabaritli 
XIX və XX əsrin 
rini alman tarixi 
 qanunlar, norma, adət və steoratiplər 
funda
erin təlimləri, 
 T.Veblen /1857-
əbulunda institutlar, 
övlət, qanunçuluq, ictimai təşkilatlar, strukturlar, ənənə  və sair müvafiqliklər iqtisadi, qeyri-
tisadi xa
ətlər  şəbəkəsində 
həmiyyətini nümayiş etdirir İnstitusionalizmin metodoloji prinsiplərini neoklassik nəzəriyyəyə 
əxsus abstraksiyanın yüksək səviyyəsi və statistik xarakterin qeyri-təminatı, iqtisadi 
əzəriyyənin dəgər iqtisadi elmlərə inteqrasiyası  və  nəhayət iştimaiyyətin biznes üzərində 
əzarətinin gücləndirilməsi tələbləri təşkil edir. Neoklassiklərdən fərqli olaraq institusionalistlər 
tisadi sistemə bir-birindən təcrid olunmuş fərdlərin mexaniki vəhtədi - «atomizm» və bu sistem 
lementləri arasında rabitənin mühümlüyü formatında baxırlar. Belə yanaşma «xomizm» 
İnstitusional 
ideya
r
rializmin sosiologiyası», «Kapitalizm, sosializm v  
elmi əsərlərində iqtisadiyyatın üç mühüm probleminə: 
ixi və metodologiyası,  iqtisadi dinamika nəzəriyyəsi  və 
epsiyasına olan sədaqətini saxlamışdır. 
baxışlarına tənqidi yanaşan alimin kapitalizmin 
un dinamizmi sahəsində artımın baş verdiyini və bununla 
siallaşdığını vurğulayırdı. «İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsində» Y.Şumpeter 
eyasını irəli sürmüşdü. O, iqtisadiyyata spesifik kombinasiyalar dünyası kimi 
ların hər birini vahid məhsul yaradan məhsuldar qüvvələrin birləşmə üsulu 
kimi xarakterizə ed
fə olaraq innovasiya terminini dövriyyəyə çıxaran almin bu əsərində hər 
bahaçılıq dalğası yaratdığını qeyd etmişdir. [53, 60, 100]. 
İqtisadi fikir konsepsiyalarının fundomental formalaşdığı zamanlarda s
təsisatlı iqtisadi sistem formatları da ərsəyə  gəlmişdir. Bu sırada daha mükəmm
nəzəriyyə kimi institusioalizm çıxış etmişdir. İnstitusional-təkamül nəzəriyyəsi 
qovşağında ABŞ-da təşəkkül tapmışdır.  İnstitusionalizmin mənşəyi və  sələflə
məktəbi, maksizm, sosial şərtlənmiş və tarixi məhdudlaşmış
bir innovasiyanın 
mentinə istinad edən ictimai sistemi haqqında M.Veber və K.Menq
E.Dyurkxeymanın baxışları təşkil edir. Köhnə institusionalizmin nümayəndələri
1929/, C.Kommonos /1862-1945/ və U.Mitçell /1874-1948/ hesab edilir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                      
T.Veblen                            C.Kommonos               U.Mitçell
 
 
 
İqtisadi münasibətlərin subyektlərini,  şəxsi maraqlarını öyrənməyə etiraz edən 
institusionalizm ictimai motivlərə, insanların davranışlarına üz tutur və bazarın avtomatik 
tənzimlənməsi konsepsiyasına tənqidi yanaşır. Burada iqtisadi qərarların q
d
iq
rakterli təsisatlar mühüm rol oynayaraq iqtisadi münasib
ə
m
n
n
iq
e
/bütövlük/ və ya «orqanizm» anlamını verir [42, 81]. 
İnstitusionalizmin banisi amerikan alimi Torsteyn Veblen hesab olunur. 
lar alimin 1899-cu ildə yazdığı «Veyl sinifin nəzəriyyəsi»  əsərində daha qabarıq obrazda 
təzahür etmişdir. T.Veblen elmi dövrəyə - «institusiya» /adət, idarə edilən qaydalar və düzüm/ 
və «institut» /təsisat və ya qanun formasında möhkəmlənmiş nizam/ anlayışlarını gətirmişdi. O, 
həm də istitusionalizmində texnokratik istiqamətin banisi hesab olunur. T.Veblen kapitalist 
cəmiyyətini təhlil edərək «İndustrial» sistem konsepsiyasını yaratmışdır. Bu nəzə iyyəyə görə 
 
32

---

 
 
kapitalizm sahibkar və maliyyəçi hakimliyi adlanan iki pilləli inkişafdan keçir. Səfaləti müalicə 
etmək üçün T.Veblen «Tənzimlənən kapitalizm» nəzəriyyəsini də yaratmışdır. Onun fikrincə 
iqtisadi həyatı tənzimləmək, biznes və industriya arasındakı təzadları aşmaq üçün korporasiyalar 
birliyinin yaradılması mühüm zərurətlidir [91]. 
Amerikan iqtisadçısı, institusionalizmin sosial-hüquqi istiqamətinin başçısı Con Kommons 
1924-cü ildə «İnstitusional iqtisadiyyat» adlı kitab nəşr etdirərək insanların iqtisadi davranışının 
tənzimləyicisini hərəkətdə olan kollektiv institut anlayışını dövriyəyə buraxdı. C.Kommons 
düşün
.Mitçell institusionalizmin iqtisadiyyatda sosial 
nəzar
nəzəriyyəsini yaradır, indikativ planlaşdırma prinsiplərini işləyir, elmi 
malaşdırır. F.Perru hesab edir ki, dövl
əsələ
genişləndirilməsi ilə
İlkin institusio
Təhlil sahəsində in
bilmədi. XX əsrin 
M.Olson /1932-199
formalaşdı [109, 
makroqenerasiya, fo
institusionalizm Y.Ş
sonrakı  mərhələdə 
larda daha mütəşəkkil vəhtədini tapdı [78-79, 93, 
102]. 
cəsində institusional iqtisadiyyat prinsipial olaraq kapitalizmi tənzim edən iqtisadiyyatdır. 
T.Veblen təliminin inkişaf etdirərək o, iqtisadi fəaliyyətin ilkin konstruktiv elementi olaraq bir 
şəxsdən digərinə hüquqi nəzarətin ötürmə növi kimi transaksiyon nəzəriyyəsini işləmişdir [100, 
113]. 
Mübadilə konsepsiyasının inamlı  tərəfdarı kimi, amerikan iqtisadçısı Uesli Mitçell 
«İqtisadi tsikllər», «İqtisadi tsiklərin ölçülməsi», «İqtisadi tsikllər zamanı  nə baş verir» adlı 
əsərlərində müxtəlif iqtisadi tsikllər fazasında insanların davranışnı geniş təhlil etmişdir. Tsiklliyi 
o, başlıca olaraq istehsalda deyil, tədavül sferasında /qiymətlərin və  səhmlər kursunun artıb 
azalması/ yarandığı mövqedən çıxış edirdi. Y.Şumpeter və digərləri onu iqtisadi nəzəriyyəyə 
deyil empirizmə bağlılıqda ittiham etmişlər. U
ətin gücləndirilməsi olan başlıca ideyasını bölüşürdü. O amerikan iqtisadiyyatına indikativ 
planlaşdırmanın tətbiq tələbini irəli sürmüşdü. 
Fransız sosioloqu, institusional sosiologiya istiqamətinin banisi 
Fransua Perruya /1903-1987/ ənənəvi Qərb siyasi iqtisadının mücərrəd 
mikroanaliz məhdudluğunu aşan müasir kapitalist nəzəriyyəsini yaratmaq 
xidmətləri məxsusdur. Bu məqsədlə F.Perru dominant iqtisadiyyat 
dövriyəyə «dominant vahid» terminini buraxır. «Dominant vahid» özü 
mənfəət artımı şəraiti yaradır, aktiv olaraq digər firmalara və istehlakçılara 
təsir göstərərək onları oyun qaydalarını qəbul etməyə vadar edir. «Dominant 
vahid» güclü «effekt artımı»nda özündə ehtiva olunaraq məxsusi olan 
«artım müsbəti» təqdim edir. Bu reallıq da öz növbəsində mövcud məkanda 
bütün fəaliyyət növlərinin bir-birini ümumən tamamlayan «aqlomerasiya effektini» yaradır. 
Firma, sahə, kompleks anlamını verən «artım müsbəti» güclü «effekt genişlənməsi»nə malik 
olaraq ölkə  və regionda «inkişaf zonaları» for
ətin vacib 
iqtisadi siyasət m
lərindən biri müvafiq «artım müsbət»lərinin yaradılması  və 
 bağlı olmalıdır [60, 127]. 
nalizm iqtisad elmində öz təsirlərini XX əsrin 30-cu illərində sadələşdirdi. 
stitusionalizmin neoklassik nəzəriyyəyə  həyatqabiliyyətli alternativ yarada 
60-80-ci illərində R.Kous /1910/, O.Ulyamson /1932/, D.Nort /1920/, 
8/ və başqaların elmi yaradıcılığında  yeni  institusionalist nəzəriyyə 
127]. Onlar transaksiyon xərclər nəzəriyyəsini, mülkiyyət hüququ, 
rmaların populyasiyası  və digər müvafiq nəzəri işləmələr yaratdılar. Yeni 
umpeterin firmaların təkamül davranışı ideyası bazasında inkişaf tapdı  və 
özünün sosial sistem nəzəriyyəsi prinsipləri  əsasında tədqiqat sferasını 
genişləndirdi. Burada xüsusi yerdə F.Xayekin /1899-1992/ yaratdığı təkamül nəzəriyyəsini qərar 
tutur. Yeni istitusionalizm K.Eyrosun /1891-1972/ mədəniyyətin və  təsərrüfat fəalliyətinin 
qarşılıqlı rabitəsi prinsipi, C.Qelbreytin /1908/ nəhəng korporasiyaların təsiri ilə bazar sisteminin 
modifikasiyası, Q.Myürdalın /1898-1987/ sosial sistemlərin təhlili və Y.Kornainin /1928/ 
tarazlıq prinsipinin tənqidinə yönəlmiş tədqiqat
 
33
İnstitusionalizm postsosialist transformasiyasının nəzəri mənbəyi kimi 
də xüsusi dəyərləndirilir. Keçid iqtisadiyyatında institusionalizm 
özəlləşdirmə, sahibkarlıq, maliyyə-sənaye qruplarının yaradılması  və 
biznesin digər sahələrində təxirəsalınmaz tətbiqini tapır. Uzun tarixi yol qət 

---