E. M. Hacizadə

 
 
əhəmiyyətli olmuşdur. Marksizmə rəğmən sosial-iqtisadi faktorların inkişafı və sosial təzadlığın 
mahiyyətinin açılmasına cəhdlər artmış, bazar mexanizminin konfliktliyinin təhlili aparılmışdır. 
Onun istismar nəzəriyyəsi cəmiyyətdə humanist və mütərəqqi islahatların aparılmasına zəmin 
yaratmışdır. Nəzəriyyəsində mübahisə  və  təzadların olmasına baxmayaraq bir sıra aparıcı 
tədqiqadçılar ədalətli olaraq K.Marksı iqtisadi fikrin ən nəhəng simalarından sayırlar. 
Marksizmin ən görkəmli nümayəndələri sırasında alman tarixçisi və filosofu Fridrix Engels 
/1820
           
              F.Engels                   V.Lenin 
əaliyyəti nəticəsində planetin çox mühüm 
hissə
örülmüşdür. Bu 
zama
sində klassik siyasi iqtisad məktəbi böhranlı  vəziyyətə 
düşm
fikir tarixində marcinalizm prinsipi XIX əsrin son onilliklərində bir sıra iqtisadi 
kəşflə
-1895/ və kommunist-proletar inqilabı  nəhəngi Vladimir İliç Lenin /1870-1924/ 
şəxsiyyətləri dayanır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
                   K.Marks       
 
Elmi kommunizmin baniləri sayılan bu üçlüyün f
sində siyasi-iqtisadi sistemin yeni tipi praktiki məzmun və formatda uzun müddət bərqərar 
olmuşdur [6, 22-25].
 
Ötən əsrin sonlarında kommunist recimlər əksərən çöksələr də onun bariz 
formaları Çində, Şimali Koreyada, Kuba və Veytnamda hələ də yaşanmaqdadır. 
I və II Cahan savaşları arasında marksist iqtisadçılıq zəmində xeyli işlər g
nlarda marksimz bir çox ictimai edmləri ağuşuna almış, onların  ənənəvi paradiqmasını 
dəyişmələrə  məruz qoymuşdur. Bu zamanlarda revanş qazanan marksizm «neomarksist 
məktəbin» - «radikal siyasi iqtisadın» dirçəlişinə rəvac verdi. Faşizmin və «qırmızı təhlükə»nin 
gücləndiyi çağlarda ABŞ-ın özündə belə bir çoxları Marksın iqtisadçı olduğunu ununtdular. 
1940-cı illərdə bir çox ingilis dilli iqtisadçılar K.Marksın yaradıcılığına çox  ciddi yanaşmaları 
ilə  fərqləndilər. Bu baxımdandır ki, marksizmin özünün çox zəif intişar tapdığı ABŞ-da da 
iqtisadi problemlərin müvafiq baxışlar sistemini nəzəri mövqedə tədqiq edən görkəmli iqtisadçı 
simalarına rast gəlinir. Bu simalar içərisində isə məhşur amerikan iqtisadçısı və publisisti Ceyms 
Alen /1906/ daha çox fərqlənərək beynəlxalq inhisarçılığı, bazar problemlərini zəhmətkeşlərin 
hüquqları  çərçivəsindən həll etməyi üstün bilmişdir. Bununla belə vurğulanmalıdır ki, elmi 
müsətəvidə marksizm nəzəriyyəsinin tam iflasa uğradığı  qənaətinə  də  gəlmək olmaz. Bu 
möhtəşəm toplumun materialları hələ də digər nəzəriyyələrin inşaasında istifadə olunur və yeni 
yanaşmaları istiqamətləndirir [79, 127]. 
XIX-cu  əsrin son məqamları  ərəfə
üşdü. Belə ki, bu nəzəriyyə  sərvətlərin xərclər  şərhinə  əsaslanaraq iqtisadiyyatın bir sıra 
çətin problemlərini izah edə bilmirdi. Onun zəif yeri tamılıqla istehsalçıya  əsaslanaraq 
istehlakçıya böyük əhəmiyyət verməsində idi. Bu böhranlı  vəziyyətdən çıxışı  marcinalistlər 
tapdılar. XIX-cu əsrin son onilliklərində yaranış tapan marcinalizm sisteminin mərkəzində öz 
tələbləri ilə subyekt dayanırdı. Marcinalizm fransız köklü söz marja - son hədd mənasını 
ifadələndirir. 
İqtisadi 
rin və  nəzəri yaranışların nüvəsini təşkil edərək  marcinal inqilab kimi elm sferaya daxil 
olmuşdur. Marcinal inqilab iki mərhələdə  təzahür edərək ikinci mərhələdə neoklassik adlanışlı 
təyinat almışdır. Belə ki, bir sıra alimlər marcinal inqilabı başlayaraq sonradan daha dərin olan 
neoklassik nəzəriyyənin yaranışını  təmin etmişlər. Marcinal inqilabın görkəmli nümayəndələri 
K.Menqer /1840-1931/, F.Vizer /1851-1926/, E.Bem-Baverk /1851-1914/ U.Cevonos /1835-
1982/, F.Ecuort /1845-1926/, L.Valras /1834-1910/, C.Klark /1847-1938/, A.Marşal /1842-1924/ 
və başqaları hesab edilirlər. «Son hədd analizinin» banisi İ.Tyunen /1783-1850/, A.Kurno /1801-
1877/ və Q.Qossem /1810-1858/ isə macinalizmin sələfləri sırasında dayanmışlar [60, 113, 127]. 
 
28

---

 
 
Marcinal inqilab mahiyyətcə  təhlil metodikasınıda ağırlıq mərkəzinin xərclərdən son 
nəticə
 xəbər tutmayaraq eyni zamanda üç mütəfəkkir: Avstriyada 
K.Me
           
              L.Valras 
ı görkəmli iqtisadçı  Karl  Menqer  və 
onun
Siyasi iqtisadın  əsası» adlı  əsərində  fərd 
səviy
K.Menqerin xəttinə  təmas edərək F.Vizer dəyərin subyektiv 
nəzəri
n
ənfəət»  əsəri, 
«Kap
İngilis marcinal məktəbinin görkəmli nümayəndəsi məntiqçi, iqtisadçı və statistik Uilyam 
Stenli Cevons «Siyasi iqtisadın nəzəriyyəsi» və «Elmin prinsipləri»  əsərlərində geniş riyazi 
aparatın köməyi ilə marcinalizm ideyalarını yeni aksesuarlarla zənginləşdirdi. O, tədqiqatlarında 
bölgü nəzəriyyəsini inkişaf etdirərək «bölgü tənliyinin» köməyi ilə faydalığın son həddinin 
azalan qanununu işləyib formalaşdırdı [127]. 
Lozan məktəbinin təməlçisi,  İsveç iqtisadçısı, riyazi məktəbin banisi Leon Mari Espri 
yə keçməsi prinsipini ilə təminat tapmışdır. Marcinalistlərin inqilabiliyi bir də onda nəzərə 
çarpmışdır ki, onlar dəyərləri faydalıq effektində, istehlak təminatlığı  dərəcəsində görmüşlər. 
Klassiklər iqtisadi artım, ictimai sərvətin yüksəlişi və sair bu kimi dinamik məsələlərinə istinad 
etdikləri halda, marcinalistlər qısa müddətləri  əhatə olunan, dəyişməyə macal tapmayan 
proseslərə üstünlük vermişlər [119]. 
Marcinal nəzəriyyə bir-birindən
nqer, İngiltərədə U.Cevonos və İsveçrədə L.Valras tərəfindən yaradılmışdır. Bundan sonra 
avstriya, ingilis, lozanna və amerikan məktəbləri təşəkkül tapmışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
            K.Menqer                  U.Cevonos          
 
Avstriya məktəbi adlanışından irəli gələn avstriyal
 yetirmələri olan həmyerliləri Fridrix Vizer və Yevqeni Bem-Beverklə  təmsil olunur. Bu 
alimlər
 
pleyadası iqtisadi liberalizmə oriyentasiya olunaraq sosializmi inkar edərək məntiqi 
düşüncədə riyazi metodu üstünlük vermişlər [53. 72]. 
K.Menqer fundomental elmi səciyyə daşıyan «
yəsində mikroiqtisadi təhlil apararaq «robinzonada» abstraksiyası üzərində sonhədlilik 
prinsipini işləmişdir. K.Menqer hesab edirdi ki, müxtəlif intensivlik çevrəsində hər şey insanın 
tələblərindən yaranır.  İstehlak tələbləri üçün nemətlər, istehsal üçün isə yardımçı olan istehsal 
resursları vacibdir. 
yyəsini «İqtisadi dəyərlərin mənşəyi və  əsas qanunları haqqında», 
«Təbii dəyərlər» və  «İctimai təsərrüfat nəzəriyyəsi»  əsərləri ilə 
zənginləşdirmişdir. O, elmi dövriyyəyə «Son faydalıq», «Qossen qanunları» 
«həvalə etmək və ya öhdələndirmək» kimi anlayışlar gətirmişdir. Onun 
tərəfindən resurslardan alternativ istifadə imkanlarını ehtimal edən 
alternativ xərclər nəzəriyyəsi də  işlənlənmişdir.  İctimai təsərrüfata baxış 
keçirərək F.Vizer belə bir qənaətə  gəlmişdir ki, özəl 
təsərrüfatçılıq düzümü ictimai iqtisadi ittifaqın tarixi 
mış metodudur. O ümumi tabeçiliyi təcəssüm etdirən 
direktiv təsərrüfatdan daha səmərəlidir [127]. 
Y.Bem-Baverk marcinal metodikanı «Kapital və  m
olan vahid və  sına
italın pozitiv nəzəriyyəsi» və «Təsərrüfat rifahı  dəyərlərinin  əsas 
nəzəriyyəsi» əsərləri ilə daha da dolğunlaşdırdı. O, bölgü probleminə istehsal 
faktorlarının qiymət təyinatı bucağından yanaşaraq tədqiqat sferasına bazarın 
vəhdətliyi kateqoriyasını  gətirmişdir. Y.Bem-Baverkin tədqiqatlarında 
mərkəzi ideya xəttini kapital üzərində  mənfəət yaranmasını  təşkil edən 
«Gözləmə nəzəriyyəsi» mühüm yer tutur [53, 60]. 
 
29

---