E. M. Hacizadə

 
 
kursla 120$-130$ milyon/ təşkil etmiş, varislərə iki milyon civarında ödənişdən savayı bütün 
varidad fonda köçürülmüşdür. Vəsiyyət məramnaməsinə görə A.Nobelin kapitalı qiymətli 
kağız
asılı olmayaraq, yalnız fərdi qaydada təqdim 
olunu
nmayan iqtisadiyyat istiqamətli 
yeni 
d
ədər geniş effektivlik qazana bilməmişdir. Bütün tarixi ərzində mükafat cəmi 7 
dəfə 
paritetlərin düzülüşü, aksentlərin vurğusu mükafatın devalvasiyasına 
aparı
 məlumatlar verilmişdir/ 
lara çevrilərək  əldə edilən gəlirlər bəşəri elmi-əməli fəaliyyətin, ədəbi yaradıcılıq və sülh 
carçılığını ehtiva edən beş istiqamətdə: fizika, kimya, təbabət,  ədəbiyyat və sülh sahəsində  ən 
sanballı nailiyytlərə yönəldilir. 
Mükafat A.Nobelin əksi olan qızıl medal, fəxri diplom və böyük həcmli məbləği ehtiva 
edən bank çekindən ibarətdir. Onun məbləği Nobel fondunun cari vəziyyətindən asılı olaraq 1-
1,2$ milyon həcmindədir. 1901-ci ildən başlayaraq bu ali mükafatlandırma aksiyası bir əsrdən 
çoxdur ki, icra olunmaqdadır. Mükafatlandırma  İsveç Kral Akademiyası  tərəfindən paytaxt 
Stoqolmda Alfred Nobelin vəfat günündə - 10 dekabrda təqdim edilir. 
Nobel mükafatı sülh mükafatında kollektivlərə  şamil olunan istisnalardan savayı 
milliyyətindən, irqindən, cinsindən, dinindən 
r. Nobel mükafatı özünün təkrar mükafatlandırma tarixini də yaşamışdır. Mariya 
Skoldovskaya Küri /1903 və 1911-ci illərdə/ Laynusu Polinq /1954 və 1962-ci illərdə/ və Con 
Bardin /1956 və1972-ci illərdə/ bu mükafata iki dəfə layiq görülmüşlər. 
1968-ci ildə İsveç Bankı Nobel pentoqramda təcəssüm olu
nominasiyalı mükafat növü təsis etdirmişdir. Bu təsisat dəqiq olaraq «İqtisad elmi üzrə 
Alfred Nobelin xatirəsinə  İsveç Bankının mükafatı» adlanır.  İqtisad elmi sahəsini  əhatə edən 
Nobel mükafatı iqtisadçılar arasında qlobal dünyanın  ən nüfuzlu təltif çələngi hesab edilir. Bu 
mükafatın digər səciyyəvi xüsusiyyəti onun yalnız elmi dairələrdə deyil, həm  ə geniş 
ictimaiyyatin nəzər və diqqətində alim reytinqinin son ali pilləsi olaraq dəyərləndirilməsi ilə 
bağlanılır [127]. 
Xüsüsi olaraq vurğulanmalıdır ki, görkəmli iqtisadçılara beynəlxalq mükafatlar verilməsi 
istəkləri ötən  əsrin bütün tarixi dönəmlərində gündəlikdə durmuşdur. Bu sırada 1947-ci ildə 
Amerika iqtisadçılar assosiasiyasının məhsur statistik Frensis Amasa Uolkerin /1840-1897/ 
şərəfıinə  təsis etdiyi medal - mükafat xüsüsi yer tutur. Bu mükafat hər beş ildən bir təqdim 
olduğu üçün bir q
ünvana yetişmiş, son təltifat isə  məhşur iqtisadçı Nobel laureatı Saymon Kuznesə  nəsib 
olumuşdur. Ötən  əsrin 80-ci illərində Nobel mükafatı ilə  rəqabətə davam gətirməyən mükafat 
özünün mövcudluğuna son qoymuşdur. 
Nobel mükafatı beynəlxalq səciyyə daşıyaraq bənzərsiz brend olmaqla yanaşı, həmçinin də 
siyasi bir alətdir. Hər il təqdim edilən bu mükafatın qazanılmasında bir sıra faktorlar və nüanslar 
nəzərədə tutulur. Mühüm olaraq canr pariteti, növbəlilik və siyasi koorektivlik kimi amillər bu 
çevrədə ön sırada dayanır. Konyuktur və mövcud situasiyon vəziyyət isə sıraya pozuntu gətirə 
bilər. Təbii ki, bütün bu faktorlar kommulyativ olaraq son final nəticədə özünü göstərir. 
Manipulyasiya cəhtləri, 
r. Formalaşan gerçəklik isə öz növbəsində sferanı müəyyən dairələrin müxtəlif məsələ  və 
hadisələr üzrə mövqe nümayişinin poliqonuna çevrilir. Üstün oyun şərtlərinin, alternativlərin 
yoxluğu şəraitindən qaydalar düzülüşü çoxlarına xoş gələ bilər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq 
Nobel laureatı adını qazanmaq elm adamları üçün ən yüksək zirvə, fəth obyekti olaraq qalır. 
Eyniyyətlər yetərli olsa da iqtisadaçılar üçün bu dairə  də  fərqli sektorlar mövcuddur. Belə ki, 
Nobel laureatlığına yetişmə iqtisadçılara dünya iqtisadi siyasətinin formalizasiyasında iştirak 
imkanlğı yaradır, onların elmi-əməli fəaliyyətinin qlobal kontekstdə reallaşmasını  təmin edir. 
/Əlavə 1-2-də 1969-2004-cü illərdə iqtisadiyyat sahəsində Nobel laureatlarının nomenklatur 
siyahısı və statistikasını əks etdirən
 
44

---

 
 
II FƏSİL 
r çevrəsində 
nəzəri toplum 
ələlərinin keçid 
araqlandırmışdır. 
aşması bu və ya 
SİVİLİZASİYA PARADİQMALARI 
 
2.1. Cəmiyyət həyatinin inkişaf silsiləsi elmi yanaşmalar və baxişla
 
Təsərrüfat həyatının tarixi inkişaf mərhələrinin tədqiqi tam bir 
formalaşdırmışdır. Tarixçiləri daim qət olunmuş təsərrüfat həyatının inkişaf mərh
və təsnifat qanunauyğunluqları, görünən bölgülərin obyektivləşmiş sərhədləri m
Nəzəri müstəvidə müvafiq bölgüləşmənin müxtəlif baxışlar bucağından strukturl
digər siyasi, sosial-iqtisadi əsaslara söykənərək işlənmiş  və konseptual olaraq ictimai fonda 
təqdim edilmişdir. 
Müasir dünyada ayrı-ayrı ölkələrdə insanın təsərrüfat həyatının inkişaf mərhələlərinin 
əsasını səciyyələndirən tədqiqat modeli olaraq nəzəri və metodoloji ilkin şərtlər vəhdətini təşkil 
edən /paradiqmal bölgü daha geniş yayılmış nümunələrdəndir. Bu təsnifat  ən dar çevrədə 
aşağıdakı iki əsas strukturda ehtiva olunur: 
 
Formasiya paradiqması; 
 
Sivilizasiya paradiqması. 
Sosial-iqtisadi formasiya nəzəriyyəsi XIX əsrin ortalarında gənc heygelçilər və digər 
idealistlərə zidd olaraq K.Marks və F.Engels tərəfindən işlənmişdir. Bununla bərabər K.Marks və 
F.Engels tarixin materialistcəsinə anlayış nəzəriyyəsini formalaşdıraraq müvafiq sistem əsasında 
ictimai münasibətlərin yeni konsepsiyasını yaratmışlar. 
Formasiya paradiqmasının  əsasında ictimai-iqtisadi formasiya kateqoriyası dayanır. O, 
özündə müvafiq struktur çərçivəsində material nemətlərin istehsal üsulunu, istehsal gücləri, 
istehsal vasitələri olan - bazisi  və müvafiq siyasi oriyentasiya - üstqurumu birləşdirir. 
Mahiyyətcə bu yanaşma beş ictimai-iqtisadi formasiyada təcəssüm olunur: 
 
İbtidai icma; 
 
Quldarlıq; 
 
Feodalizm; 
 
Kapitalizm  
 
Kommunizm - /iki fazada: Sosializm və Kommunizm/. 
Formasiya yanaşmasında hər bir cəmiyyət tipinin öz inkişafında bütün bu müvafiq 
pilələrdən keçid labüdlüyü şərtləndirilir.  İctimai-iqtisadi formasiya kateqoriyalı paradiqma 70 
ildən çox bir müddət  ərzində SSRİ dövlətinin sistem prinsipləri çərçivəsində hakim mövqedə 
dayanmış, təkcə sovet cəmiyyəti nümunəsinin nəzəri və metodoloji aspektlərini deyil, həm də 
onun ideoloji keyfiyyətini tərənnüm etdirmişdir. Belə  məqam isə öz növbəsində müvafiq 
ehkamlılıq oriyentasiyasını doğurtmuşdur. Bu və ya digər ziddiyyətli cəhətlərinə və görkəminə 
görə formasiya paradiqması daim tənqidlərə  məruz qalmışdır. Belə  tənqidlər daha çox 
şərqşünaslar tərəfindən ifadə olunmuşdur. 
Tarixi təbəllüdatlar  ərşin böyük bir hissəsini  əhatə edən sosialist ölkələri düşərgəsinin 
dağılması  və  nəhəng Sovetlər  İttifaqının çökməsi ilə  əlaqədar təsərrüfat həyatına baxışlar 
çevrəsində formasiya paradiqmasını bir qədər arxa plana çəkmiş və hazırda bu məkanda tədqiqat 
foksunda müvafiq yanaşmanı  əsaslı olaraq svilizasiyalı yanaşma paradiqması  əvəz etmişdir. 
Vurğulanmalıdır ki, bu yanaşmaların köklü fərqinə baxmayaraq onların ümumi olan simaları da 
seziləndir. Belə ki, formasiya yanaşmada sosializm və kapitalizm qarşıdurması hakim idisə, 
sivilizasiya paradiqmasında bu tarixi dilemma Qərb və  Şərq spektrində «sivilizasiya» və 
«mədəniyyət» kateqoriyaları kontekstində dayanmaqdadır. 
Sovetlər  İttifaqının süqutu həm də iki fövqəl dövlət mövcudluğundan birqütblü «pax 
americana» sistem yaratması ilə  də müşayiət olunmuşdur. Bu reallıq da 
yanaşmalar əvəzliyində izsiz ötüşməmişdir. 
Sivilizasiya anlamı XVIII əsrdə varvarlıq anlayışına  əks olaraq 
fransız mütəfəkkirləri yaratmışlar. Bu zamanlar düşüncə obyekti olaraq 
sivilizasiya ilk interpretasiyada qədim tarixin vəhşilik, varvarlıq 
 
45

---