E. M. Hacizadə

 
 
müəyyən etmək hələ ki son təsdiqdə mütləq həllini tapmamışdır. 
olunan tədqiqat toplumu Yer planetin təkamülünün geoloji eralar 
vvəlki dövr - azoy, həyatın ilk yaranış dövrü - proterzoy, qədim həyat 
lədən keçən daş, sonrakı məqamda, mis-daş - enolit, tunc 
və  də
ii seçmə yolu ilə heyvan və bitki növlərinin təkamül təlimi 
və üz
san yaranışını babamız 
eyqənbər Adəm və onun zövcəsi Həvvanın simasında başqa planetdən - cənnətdən gəldiyini 
rənnüm edir. Bu gerçəklik darvinizmdən əvvəl və sonrakı tədqiqat sferasını da əhatə edir [6, 
Qərb elmi 30 min il öncə insanların mağaralardan çıxdığını  və  əmək və ov alətləri 
yarat
xinə  qədər  əmək 
lələr isə  məlum 
əyinatda əksini 
ksində ardıcıl və 
 bölünmüş bəşəri 
 bulunmamışdır. 
Günümüzdə  əldə 
bölgüsünü həyatdan  ə
dövrü - paleazoy, orta həyat dövrü - mezazoy  və yeni həyat dövrü - kaynazoy  olan təsnifatda 
təqdim edir. Bu təsnifat da özü-özlüyündə obyektiv olaraq struktur subtəsnifata məruz qalır. 
Geoloji elmi aləm, stratiqraflar, palentoloqlar, geofiziklər mütləq əksəriyyətlə fəaliyyətlərində bu 
konsepsiyanı əsas götürürlər. 
Mövcud nəzəriyyə görə insan yaranışı kaynazoy erasında baş vermişdir.  İnsan 
evalyusiyasının tədqiqində antropoloji qalıqlar və sintetik analiz şüur təkamülünü aşağıdakı 
mərhələdə formalaşması qənaətini təqdim edir: 
1.avstrolopitek; 
2.bacarıqlı insan; 
3.düz yerişli insan; 
4.neandertal; 
5.ağıllı insan. 
Bürada  şüur yüksəkliyli ilk insanların sosial-iqtisadi həyatının inkişaf pilləri  paleolit, 
mezolit və neolit olan üç ardıcıl mərhə
mir dövrlərində keçildiyinə  yəqinlik verilir. Maldarlığın,  əkinçiliyin inkişafı  və dövlətin 
yaranması ilə  əslində bu konsepsiyarar sonuclanaraq estafeti digərlərinə ötürmüşdür. Bununla 
belə indi ki zamanda da daş, mis və dəmirlə bağı təsərrüfatçılıq prosesi səngiməmiş, inkişafını 
daha təkmil istiqamətdə davam etdirməkdədir. Bü mütənasiblik aqrar 
sahədə, maldarlıq və əkinçiliyin inkişafında, o, cümlədən ibtidai insanların 
iqtisadi həyatlarında üstün olmuş digər predmetlər və  ənənələr 
təsərrüfatında da dərinləşmiş  və sürəkliliyin qoruyub saxlamışdır.  Əgər 
ibtidai insanın təsərrüfat həyatında hakim olan resurslar palitrasına bir daha 
diqqət yetirsək aydınlığı ilə heç bir şeyin itmədiyini görərirk. Bu isə belə 
bir qənaətə açılış verir ki, daş, mis və dəmir dövrləri heç də bitməmişdir. 
Sadəcə bu həyati predmet və vasitələr digər resurs və yaranışlarla 
zənginləşmişdir[106, 127]. 
Məhşur ingilis təbiətşunası, təb
vü aləmin darvinizm adlanan inkişaf nəzəriyyəsinin banisi Çarlz Robert Darvin də /1809-
1882/ insanın evalyusiyasını bu oxşarlıq kontekstində  tədqiq etmişdir. Ç.Darvin elmi 
biologiyanın yaranışında, idalizmə, teologiya və metafizikaya qarşı mübarizdə bütöv bir təlim 
yaratmışdır. Lakin darvinizm tam istiqlalda bütün planetin tarixi təkamül prosesinin əzəl və son 
təlimi kimi statusunu qoruya bilməmişdir.  Əksər böyük dinlərini aspektində isə insan 
təkamülündə  şüursuzluq, heyvani davranış obrazı yoxdur. İslam dini in
p
tə
106]. 
dıqlarını  səciyyələndirir. Bütün sonrakı proseslər isə  qədim dünya tari
vasitələrini materal əsası üzərində  təsnifatla pərvəriş tapır. Sonrakı, mərh
sivilizasiyalara bağlanılır. 
Tarixin bu baxışlar çərçivəsindən şərhində daha ümümi olan reallıqlar tam t
tapmamış, bəşər cəmiyyətinin təkamül prosesi sosial-iqtisadi faktorlar konte
kompleksli təhlil olunmamışdır. Ümumiyyətlə götrüldükdə ayrı-ayrı epoxalara
sivilizasiyanı unifikasiya edən təmas nöqtələri
Zənnimicə bəşərin iqtisadi və sosial həyatının incilər kimi bir həlqədə düzülüşündə ümumi 
material resursu kimi energetika çıxış edə bilər. Bu fikir təzahürü haradan gəlir? Onun elmi-
analitik əsasları hansılardır? Təbii olan bu sualların cavabını da təbiətin özündən axtarış etmək 
kərəklidir. Belə ki, insan təkamülünü bütün mümkün obrazda götürdükdə onun çılpaq 
vəziyyətdə, heç bir material resursu olmadan vəhşi təbiətlə birbaşa təmasda qaldığını  yəqin 
 
50

---

 
 
edərik. Yaşamaq uğrunda mübarizədə isə əzəl ehtiyac yemək, su və isti yataqdır. Bütün bunlar 
isə i
 Bu baxımdan bütün bəşəri təkamül nəzəriyyələrində insanın ilk 
kəşflə
qqəti yaşayışı üçün öncə üç təqdim: yemək və 
suyu ehtiva ed
q olmuşdur. Sürəklilik üçün dördüncü primat od verilmişdir. 
Dünyamızın q
 elə bu gün də  nəzər yetirsək görərik ki, planetin əksər 
guşələrində tə
şı odun da olması ən çılpaq şüurlu insanlar üçün 
ilk yaşayış kif
məli milyon illər öncə olduğu kimi insan yaşayışı üçün mütləq şərt 
olmayan dörd
enercetika ilk yaradılmış  və tapılmış varlıq  əlavəsi resursudur. 
Vurğ
aşağıdakı kimi qərala
 
oduncaq və
 
ilk faydaylı
 
neft dövrü; 
 
təbi qazla b
 
nüvə sintez
 
 
iyasi 
ış, sosial-səmərəli keyfiyyət dəyişiklərini stimullaşdırmışdır [17, 40]. 
u kimi zaman yayımında da fərqlər diapazonu mövcuddur. Belə ki, 
insan
u barədə monoqrafik tədqiqatda 
ayrıc
btidai insan üçün bədən balansının tepraturunu və  təzyiqini saxlamaq ötrü lazımdır. 
Vegetarian təamlar, isti iqlim şəraiti, axar sular, yumuşaq otlar ilk baxışda bu ehtiyacların ilkin 
təminatçısı kimi çıxış edə bilər. Vəhşi təbiətdən meyvələr yığıb yemək,  şirin su tapıb bir başa 
içmək və təbii uyğuya getmək üçün rahat yöndəmli guşə seçmək heç bir əlavə maddi resurs tələb 
etmir. Lakin bütün bunlar da əbədi və sonsuz ola bilməz. Balansı saxlamaq üçün gec-tez əlavə 
istilik enerjisi tələb olunacaq.
ri sırasına odun aşkarlanmasını qatırlar. Anlamaq çətinliyi mövcuddur ki, odu ram etməklə 
ilk primitiv aləti yaratmaq arasında zaman nisbəti hansı ölçüdədir. Lakin belə bir xronoloci 
reallığı  əxz etmək mümkündür ki, insanın müə
ən qida, hava və torpa
uruluş toplumuna
bii qida, su, hava və torpaqla yana
ayətləridir. De
üncü tərəf - 
ulanmalıdır ki, təbiətdəki müxtəlif proseslərin və qarşılıqlı təsirlərinin ümumi ölçüsü kimi 
dəyərləndirilən enerji - yunanca enerqiya,  iş, fəaliyyət deməkdir. Latınca  elektrum, yunanca 
elektrom - kəhraba adlan elektrik isə bu gün də həyatımız ayrılmaz hissəsini təşkil edir. Elə bu 
reallıqdan da çıxış edərək bizim tədqiqatda bəşər sivilizasiyalarını ümumiləşdirən ümumi sosial-
iqtisad qanaq kimi energetik amilə yer ayrılır. Bu təsinaftı epioxal düzümdə ardıcıl olaraq 
şdırmaq olar: 
 biokütlədən geniş istifadə mərhələsi; 
 qazıntlar /daş kömür torf və digər yanar bərk maddələr xammal/ zamanı; 
ağlı zaman; 
i mərhələsi; 
2.4. Qlobal neft sivilizas
 
İqtisadiyyatın total-kütləvi pərvərişi, inkişaf dinamikası daim müvafiq iexniki-texnoloji 
yaranışların formalaşmasını  şərtləndirmişdir. Son iki yüz ildə isə iqtisadi həyat karbohidrogen 
resursları fonunda texniki enerji imkanları  əldə edərək sivilizasiyanın industrial obrazının 
miqyaslı formalaşmasını  təmin etmişdir. Bu zamanlardan başlayaraq bəşər cəmiyyəti özünün 
daha mükəmməl olan texnoloji inkişaf çağlarına qədəm qoymuş, yeni sivilizasion mərhlə 
mexanikidən avtomatlaşmaya transfert olunmuşdur. Karbohidrogen resurslarının texnikanın 
qaynaq elementinə çevrildiyi məqamlardan yeni sivilizasion mərhələ - karbohidrogen erası 
təşəkkül taparaq ümümibəşər mədəniyyət toplumunu bütüt həlqələrdə  əsaslı  təbəllüdatlara 
uğratm
Tarixi tsikllər prosesini tədqiqat müstəvisində  məhdud çevrədə karbohidrogen erası ötəri 
tam kimi təqdim olunur. Bu təqdimat sadəcə olaraq karbohidrogen resursunun neft və qaz 
vəhdətli planetar gücündən irəli çıxır. Lakin bununla belə eyni kateqoriyalı  hər iki resursun 
keyifiyyət çeşidində olduğ
lar neftlə bağlı  əksər potensial dəyərləri ram etsələr də, təbii qaz müsətəvisində bu 
nailiyytlər tam açılış  və intişar sonluğuna yetişə bilməmişdir. Yaşadığımız XXI əsr 
karbohidrogen rusursarı  fərqində ikincinin yetərli dinamizmi ilə irəliləməkdədir. Təbii qazla 
bağlı digər mühüm konseptual cəhətlər də mövcuddur ki, b
a bir təhlil aparılmışdır. Butun bunlara rəğmən zənnimizcə ümumi karbohidrogen erası 
adlanan müvafiq sosial və texniki mədəniyyət dövrü konkret olaraq bir-birinə təmaslanmış və o 
qədər də asan ayrılmayan iki eranı ehtivasında birləşir: 
 
Neft sivilizasiyası. 
 
Metan epoxası. 
 
51

---