E. M. Hacizadə

 
 
ekonometrik işləmələr orta və uzun müddətli həcmli makro modellərin fundamental əsasını təşkil 
edir. 
Rus  əsilli amerikan iqtisadçısı V.Leontyev ötən  əsrin 30-50-ci illərində iqtisadiyyatın 
struk
n
aktorlarının müqayisəsi nəzəriyyəsini işləmişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, 
D.Rik
ymət nisbətində müxtəliflik törədir. Kapitalın 
qiym
nan nəticə ondan 
l artıqlığı olan 
ə bu hal eyni 
ölkə nisbətən daha çox 
fakto
ətin təsiri altında 
niləşməyə meyl 
ə edilən istehsal 
 nəzəriyyəsinin 
racat sahəsində kapitalın axınına gətirir. 
İstehsal faktorlarının müqayisəsi nəzəriyyəsi empirik yoxlanışlar, konkret statistik 
əlumatlara  əsaslanaraq təftişə  məruz qalmışdır.  İqtisadçı alimlər ayrı-ayrı ölkələrdə 
al və ixrac strukturunun 
orrelyasiyon asılılığının mövcudluğunu aydınlaşdırmağa səy etmişlər. Daha sanballı  nəticəli 
təyin
eontyev paradoksu» Xekşer-Olin nəzəriyyəsinin 
prakt
turunu  sahələrarası rabitəliyinin və sahələrarası balansın tərtibi istiqamətində riyazi-
iqtisadi analiz metodlu «xərclər-buraxılış» modelini işləyib hazırladı. O, 1953-cü ildə 
«Amerikan iqtisadiyyatının strukturunun tədqiqi» əsərində cəbri-xətti metodun köməyi ilə bütün 
əmtəə bazarlarının tarazlığına təyinat verən sahələrarası proporsiyalar müəyyən etdi. Sonradan 
isə alim bu təyinatını  təsdiqləmək üçün ABŞ dövlətinin müvafiq statistik materialları  əsasında 
onu empirik yoxlanışdan keçirdi. Bu model praktiki olaraq bir çox sahələrdə: iqtisadiyyatın 
proqramlaşdırılması  və proqnozlaşdırılması istiqamətində geniş  tətbiq olunmaqdadır. 1970-ci 
illərdə V.Leontyev «Xərclər-buraxılış» metodunun «Gələçək dünya iqtisadiyyatının» inkişaf 
senarisində tətbiqi üzrə müvafiq məruzənin hazırlanmasında BMT ekspertlər qrupuna rəhbərlik 
etmişdir [62, 74]. 
XX  əsrin  əvvəllərində isveçli iqtisadçılar Xekşer Eli Filip /1879-1952/ və Bertil Olin 
/1899-1979/ A.Smitin və D.Rikardonun mütləq və nisbi üstünlüklər nəzəriyyəsinin müddəalarına 
əsaslanan istehsal f
ardo 1817-ci ildə ölkənin beynəlxalq ixtisaslaşmasının zəruriliyini sübut edərək onu 
müqayisəli üstünlük qanunu adlandırmışdır. Ötənlərdən fərqli olaraq E.Xekşer və B.Olinin 
nəzəriyyəsinə görə burada bir deyil, iki: kapital və əmək amili iştirak edir. Onların fikrincə, hər 
bir ölkənin bu iki istehsal faktoru ilə müəyyən dərəcədə bağlılığı vardır və bu hal beynəlxalq 
ticarətdə iştirakçıdan asılı olaraq həmin ölkələrdə qi
əti faiz dərəcəsi, əməyin qiyməti isə əmək haqqında əks olunur. Burada alı
ibarətdir ki, əməyin və kapitalın müqayisəli qiymətlərinin səviyyəsi kapita
ölkələrdə əmək ehtiyatları və kapital defisiti olanlara nisbətdə azdır. Öz növbəsind
malın müqayisəli qiymətlərinin müxtəlifliyinə  səbəb olur və  hər bir 
rlar tələb edən əmtəə istehsalını ixtisaslaşdırmağa çalışır. Beynəlxalq ticar
dünya mal dövriyyəsində  iştirak edən  əmtəələrin müqayisəli qiymətləri ey
edirlər. Bu isə müxtəlif ölkələrdə  həmin  əmtəələrin yaradılmasında istifad
faktorlarının qiymət nisbətinin bərabərləşməsinə  səbəb olur. Xekşer-Olin
postulatları  əsasında bu qarşılıqlığı ABŞ iqtisadçısı P.Samuelson aşkarlamışdır. Xekşer-Olin-
Samuelson adı altında təsdiqini almış teoremə görə, xarici ticarətə qoşulmadıqda  əmək və 
kapitalın qiyməti hər ölkədə fərqlənəcək, izafi faktorun qiyməti nisbətən kiçik, defisitli faktorun 
qiyməti nisbətən yüksək olacaqdır. Kapitaltutumlu əmtəə ilə ölkənin ixtisaslaşması  və 
beynəlxalq ticarətdə iştirakı ix
m
iqtisadiyyatın kapital və  əmək bolluğu sahələrinin, onların idx
k
ata isə qeyd olunduğu kimi V.Leontyev ölkəsinin II Cahan müharibəsindən sonrakı ilk 
illərinin xarici ticarət strukturunu təhlil etməklə nail olmuşdur. İstehsal faktorlarının müqayisəli 
nəzəriyyəsinin əksinə olaraq aparılmış tədqiqat ABŞ-da idxalın ixracata nisbətdə 30% çox olaraq 
kapital tutumluluğunu aşkarlamışdır. Bu nəticə «Leontyev paradoksu» kimi məhşurdur. Nəticə-
paradoks bir neçə istiqamətdə şərh edilsə də, əsas fikir üstünlüyü ondan ibarətdir ki, ABŞ digər 
inkişaf etmiş ölkələrə nisbətdə elmtutumlu əmtəə istehsalında üstünlüklər qazanmış  və bu 
səbəbdən də, ixracatda daha çox ixtisaslı əmək tələbli, idxalda isə xammal xarakterli və böyük 
kapitaltutumlu xərcli əmtəələr çox olmuşdur. «L
iki məqsədlərdə düzxətli və sadələşmiş istifadəsindən artıq aludəçiliklə ifadədən 
çəkindirməyə xidmət edir [56. 85]. 
Milli iqtisadiyyatın məhsullarının xarici ticarətdə iştirakını dəqiqləşdirən iqtisadçılar ticarət 
olunan və ticarət olunmayan əmtəə və xidmətlər konsepsiyasını yaratmışlar. Konsepsiyaya görə 
beynəlxalq mübadilədə  iştirak edən  əmtəə  və xidmətlər  ticari, öz yerində beynəlxalq ticarətin 
obyekti olmayanlar isə  qeyri-ticari adlanır. Praktikada əksər  əmtəələr, o cümlədən neft və qaz 
 
42

---

 
 
resursları ticari əmtəə kateqoriyasına aiddir. Belə bölgü şərti xarakter daşıyır və elmi-texniki 
nailiy
triyası yaratmış bir sıra ölkələrdə, daha qabaritli formada isə Niderlandda «Holland 
sindromu»
mada isə yenidən qeyri-ticari əmtəə istehsalının məhdudlaşmasına, resursların 
xamm
arını
məxs
yətlər nəticəsində  dəyişkənliyə  məruz qala bilər. Polyak köklü ingilis iqtisadçısı 
T.M.Rıbçinski Xekşer-Olinin istehsal faktorlarının müqayisəsi nəzəriyyəsinin nəticələrini 
dəqiqləşdirərək isbat etmişdir ki, dünya qiymətlərinin dəyişməzliyində  və iqtisadiyyatın iki 
sektorunun mövcudluğu  şəraitində bir izafi faktordan istifadənin genişlənməsi digər  əmtəənin 
istehsal və buraxılışının ixtisarına gətirir [119]. 
Xekşer-Olinin nəzəriyyəsinə  əsaslanan iqtisadi fenomen praktik müstəvidə böyük neft 
indus
 adlanan təzahürdə empirik sınaqdan keçmişdir. Bu azar ayrı-ayrı zamanlarda müxtəlif 
səviyyədə Norveç, İngiltərə, Meksikada gerçəkdən yaşanmışdır. 
Şimal dənizində Hollandiyanın 1960-70-ci illərində  təbii qaz hasilatına başlayaraq, 
sonradan artıq qazın ixracatını reallaşdırmış, ölkə büdcəsini və iqtisadiyyatını bilmərəkdən təbii 
qazın inhisarına buraxmışdır. Təbii qaz hasilatı ilə bağlı yerdəyişməyə məruz qalmış gəlir artımı 
qeyri-ticari  əmtəənin istehsal tələbi və artımının genişlənməsinə  gətirmiş,  ənənəvi 
ixracatyönümlü emal sənayesi sahələrində istehsalın məhdudlaşdırılmasını və ölkədə çatışmayan 
əmtəələrin idxalının yüksəlişinə  səbəb olmuşdur. Dünya bazarına çıxış  və ondan aslılıq 
şəraitində qiymət meylləri ölkəni çətin vəziyyətə düçar etmişdir. Böyük sosial problemlərlə 
müşayiət olunan vəziyyət əhalinin gəlirlərinin aşağı düşməsi ilə müşayət olunmuşdur. Böhranlı 
vəziyyətdən qurtul
al ixracatı sahəsindən əks axını, əvvəlki vəziyyətə qayıdışa istiqamət götürülmüşdür [16, 
119]. 
Amerikan alimləri Ç.Kobb və P.Duqlasın adları ilə bağlı yaratdıqları «Kobb-Duqlas 
funksiyası» da ekonometrik nailiyytlərin ən geniş tətbiq məhsullarındandır. ABŞ-ın XX əsrin 20-
ci illərində emal sənayesinə hesablanan «Kobb-Duqlas funksiyası» istehsal həcminin istehsalın 
əsas faktorları  əmək və kapitaldan asılılığını ifadə edir. Bu funksiyaya görə istehsal həcmi iki 
faktorla istifadə edilən istehsal vasitələri kapital və  əməyin miqdarı ilə  təyin olunur. «Kobb-
Duqlas funksiyası» asanlıqla aqreqatlaşır, xalq təsərrüfatı proseslərinin modelləşmə vasitəsinə 
çevrilə bilir. O, statistik modellərə giriş verərək cari resursların xərcləri ilə istehsal nəticəliyinin 
nisbətinin təyinatını imkanlı edir, müəssisənin fəaliyyətinin öyrənilməsində geniş istifadə 
tətbiqini tapır [72, 119]. 
İqtisad elminin nəzəri və empirik çərçivədə görkəmli iqtisadçıların adları ilə bağlı geniş 
tətbiqini tapan funksiyalar, modellər və digər metodik standartlarla zənginliyi geniş miqyaslıdır. 
Bu kəhkəşanda Leon Valrasın «Transaksion xərclər», Bem-Baverkin «Təklif olunmuş əmək və 
ehtiyat kapitalında faizin hesablanması», Con Keynizin «Makroiqtisadi tarazlıq», macar əsilli 
amerikan riyaziyyatçı-iqtisadçısı Con Neymanın /1903-1957/, «İqtisadi sistemin mümkün artım 
tempi», ingilis riyaziyyatçı-iqtisadçısı Roy Corc Duqlas Allenin /1906/ riyazi-statistik modelləri 
geniş praktik nəticəlidir. Bununla belə vurğulanmalıdır ki, ekonometrik tərəqqi planetin digər 
makroregionunda, müsəlman şərqində, Çində, Yaponiyada və Rusiyanın simasında məxsusluğu 
ilə inkişaf tapmışdır [60, 92, 127]. 
Ekonometrik nailiyyətlər iqtisad elmi sahəsində Nobel laureatl
n da tədqiqatlarında 
 
43
usi yer tutur. Müvafiq cəbhənin müsəlləh döyüşçüləri sırasında məhşur iqtisadçı  və 
riyaziyyatçılar: L.Kantoroviç /1912-1985/, T.Xavelmo /1911-1999/, L.Kleyn /1920/, D.Fadden 
/1937/, C.Hekman /1944/ daha üstün mövqedə dayanırlar. Bununla belə müasir iqtisad elmi öz 
inkişaf oriyentirlərini daha çox sivilizasion tələblər üzərində quraraq yeni stimullara 
möhkəmləndirilir, nəzəri aspektlərini gücləndirərək elmi nəticələrinin kommersiyalaşdırılmasını 
genişləndirir. Bu uğur vektorunda son yarım əsrdə Nobel komitəsinin xidmətləri də müstəsnalı 
olmuşdur. 
Kapital zənginliyinin yetərli payını Bakı neftindən qaynaqlandıran 
İsveçli məhşur ixtiraçı və sərmayədar Alfred Berenhard Nobel /1833-1896/ 27 
noyabr 1896-cı il tarixində  sərəncam imzalayaraq varidatının  əksər hissəsini 
adı ilə bağlı mükafat fondunun təsisinə yönəldilməsini vəsiyyət etmişdir. İlkin 
şərtlənən hesablamalarda A.Nobelin əmlakı 33 233 792 isveç kronu /indiki 

---