E. M. Hacizadə

 
 
aparılan effektli iqtisadi siyasət artımın yüksək templərini və  sosial bazar təsərrüfatı 
orientasiyasına keçidi təmin etdi. L.Erhardın təmayülündə bulunduğu sosial bazar təsərrüfatının 
fərqləndirici cəhətləri aşağıdakılardır: 
I.
 
Dövlətin sosial-iqtisadi həyatda xüsusi rolu. Təsərrüfat sisteminin əsasını azad bazar 
iqtisadiyyatı  və  rəqabətli bazar təşkil edir. Ancaq o, özbaşına təşəkkül tapmır. Onu 
dövlət yaradır. Dövlət davranış qaydalarını müəyyən edərək onu aktiv həyata keçirir 
və təsərrüfat-istehsal fəaliyyəti ilə məşğul olmur; 
II.
 
Dövlətin başlıca funksiyasını spesifik sosial siyasətin seçimini və reallaşdırmasını 
təşkil edir. Bu siyasət iqtisadi, sosial və siyasi qaydalığın təyinatına 
istiqamətlənmişdir. Sosial siyasət məşğulluğun təminatı, gəlirlər səviyyəsində 
malıdır; 
regional müxtəlifliyin təcridi, tam sosial təminatlılıq, fəhlələrin müəssisələrin idarə 
olunmasında iştirak formasının təkmilləşdirilməsi ölçüsündə bərqərar ol
III.
 
Sistem düzümünün başlıca amili kimi, rəqabətin hərtərəfli inkişafı. Bunun üçün kiçik 
və orta biznesə kömək məqsədi ilə inhisarçılıqla zəruri mübarizə aparılmalıdır. Hər bir 
insana bacarığını və bağlı imkanlarını açmağa şərait yaradılmalıdır. Rəqabət iqtisadi 
itarizm əslində ötən  əsrin 50-ci illərində yaranmışdır. Bu Keynizian 
meto
 inqilab» haqqında danışıqlar geniş təzahür etdi və 
nəticə
si, Nobel laureatı, 
omika»nın ideya 
və bir sıra digər 
yönələn praktiki 
ulun kəmiyyətli nəzəriyyəsi» və «Kapitalizm və azadlıq» 
sərləri monitar fikrin təbliq konsepsiyasını təşkil edir [55, 115, 127]. 
naqlılığa xasdır; 
vranış motivlərinin öyrənilməsi zəruridir. 
ator rolunda ifadə olunaraq onun maliyyə  əsasını 
təşkil
tərəqqini, məhsuldarlıq artımını, təsərrüfat müstəqilliyini təmin edən alətə 
çevrilməlidir. 
L.Erhardın qənaətinə görə «qatılmış deyil, həqiqi yarış ən yaxşı əlverişli seçim prinsipini 
özündə ehtiva edir». Beləliklə sosial bazar təsərrüfatının nəzəriyyəsi dəqiq qanunvericiliklə, 
əmək və sosial təminatlarla, ağıllı xarici iqtisadi siyasət aparmaqla şüurlu, konstrativ konkret 
mexanizmləri özündə birləşdirir [119, 127]. 
Çikaqo məktəbi çərçivəsində ABŞ-da neoliberalizmin monitarizm  cərəyanı 
formalaşmışdır. Bu məktəbin mərkəzində pul kütləsi ilə istehsalın həcmi arasındakı rabitə 
problemi dayanır. Mon
dlarda qüsurların aydınlaşan görüntüləri vaxtlarına təsadüf etmişdir. 
Keynizianlıq məktəbinin təməl nöqtələrində  məşğulluğun və iqtisadi artımın təminatı 
dayanırdısa, monitarizmdə ilkin vəzifə olaraq inflasiyanın tənzimlənməsi prosesi qarşıya 
qoyulur. Belə reallıq isə iqtisadçılar arasında «Smitə doğru geriyə»  şüarını yaratmış  və 
populyarlaşmışdır. Bu həm də müdaxilə və tənzimlənmənin aktiv metodlarından imtina edərək 
yeni doktrina, «təklif iqtisadiyyatı»  - monitalizmin dəstəklənməsi demək idi. Elə buna görə  də 
elmdə «Keynizian inqilaba qarşı monitar əks
vi olaraq iqtisadi siyasətdə neokonservatizm qalib çıxdı. 
Monitalizmin banisi, amerikan iqtisadçısı, Çikaqo məktəbinin nümayəndə
1912-ci il təvəllüdlü Milton Fridmendir. M.Fridmen «Tetçerizm» və «Reqon
ruhlandırıcısı hesab olunur. O həmdə ABŞ-da,  İngiltərədə,  İzraildə, Çilidə 
ölkələrdə dövlətin sosial-iqtisadi tənzimləmə sisteminin «demontacına» 
proqramların müəllifidir. Onun «P
ə
Monitarizmin başlıca postulatları aşağıdakılardır: 
 
Bazar iqtisadiyyatına, stabilliyə can atan, özünü tənzimləyən daya
 
Pul faktorları prioritetlidirlər; 
 
Tənzimləmə cari vəziyyətə deyil, uzunmüddətli tapşırıqlara istinad etməlidir; 
 
İnsanların da
Fridmen konsepsiyası pul kəmiyyətinə istinad edir. Monitaristlərin fikrincə pullar başlıca 
funksiyada iqtisadi inkişafın mühüm stimuly
 edir. Monitaristlər pul dövriyyəsini dolğun təhlil edərək təyinat vermişlər ki, inflasiyanın 
əsas səbəbi pul kütləsinin çoxluğundadır. Belə ki, dövriyyədə əmtəələr az, pul kütləsi isə çoxdur. 
İnflyasiyanı ikili formada fərqləndirən monitaristlər onu gözlənilən - normal və gözlənilməyən - 
proqnozlaşdırılmayan növlərə bölünürlər. 
Ötən  əsrin 70-ci illərinin sonunda 80-ci illərinin  əvvəllərində ABŞ iqtisadçıları 
neokonservatizm nəzəriyyəsini formalaşdırdılar. Əsas struktur komponentləri təklif nəzəriyyəsi 
və monetarizm olaraq formalaşmış iqtisadi fikrin neoklassik sistem istiqamətlərindən biri kimi 
 
40

---

 
 
neoko
iqtisadiyyatının op
iqtisadiyyatında ra
çevrildi. Praktiki 
sistemini dəyişmək
potensialını mobill
prinsiplərini rəhbə
köhnə istehsal əsas
administrasiyası 
n 
qaynaqlanmışdır. 
ölk
terapiyas
 məkanında, o 
ke
açd
tarixind
/sosio
m
im
L.Robbinsın qoyduğu iqtisadi nəzəriyyənin müxtəlif 
altern
əldi. Bütün bunlara baxmayaraq bu nəzəriyyə indidə 
açıq o
 
üfü deyildi ki, iqtisadiyyat üzrə 
Nobe
u və ya digər dəqiqlik ilə 
təsərr
 Belə mexanizmlər üzərində qurulmuş 
modell
bazar s
rı: 
nor
merikalı Vasiliy Leontyev 
/1906
nservatizm dövlət funksionallığına xüsusi önəm verməklə problematik mərkəzə bazar 
timallaşması üçün antiinfilyasion siyasəti və ETT-ni qoydu. İnsanın bazar 
sional davranışı, azad rəqabət modeli neokonservatistlərin postulatlarına 
çevrədə neokonservatorlar inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət tənzimlənməsi 
lə  uğuru təstiqləyici nailiyyət  əldə etdilər. 1980-ci illərdə bazarın yaradıcı 
əşdirməklə praktiki olaraq bütün inkişaf etmiş dövlətlər neokonservatizm 
r tutaraq yeni iqtisadi sistem formalaşdırdılar. Bu iqtisadi siyasət  əsasında 
lı olaraq yeni texnologiyalarla silahlandı. Məhşur ABŞ prezidenti R.Reyqan 
iqtisadi təbəllüdatlar konsepsiyası neokonservatizm prinsiplərində
Neokonservatizmin inkişaf tapdığı ölkələrldə yanaşı  həmən məqamlarda  Şərqi Avropa 
ələrində neoliberal əsaslara söykənən intensiv, xüsusən də Polşada klassik formada «şok 
ı», Çin və Macarıstanda təkamüllü evalyusiya «qradualizm», MDB
cümlədən, Azərbaycanda da /1992-1993-cü illərdə/ «şok terapiyası» yönümdə bazara tez radikal 
çid tendensiyası təzahür etmişdir [55, 113, 127]. 
İqtisad elmində XX əsr resanansları eyforik görünən nəzəriyyələrə də yol 
ı.  İngilis iqtisadçısı Lord Layonel Robbins /1898-1984/ «İqtisadi fikir 
ə iqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi»  əsirində ötən  əsrin ortalarında tərəqqi 
edən «İqtisadi imperializm» konsepsiyasıenın irəliləyişlərini təmin etdi. 
«İqtisadi imperializm» təhlilin iqtisadi alətlərinin digər ictimai elmlərdə 
logiya, politologiya, psixologiya, hüquq və sairdə/ tətbiqi ilə onun digər 
etodlardan üstünlüyünün bəyan edilməsinə 
əsaslanır. «İqtisadi 
perializm»in  əsasında 
ativlər arasındakı seçim təhlilinin konsepsiüası dayanır. Müəyyən dəstək və inkişaf malik 
olaraq «İqtisadi imperializm» ayrı-ayrı iqtisadçı mütəfəkkrirlə  tərəfindən o qədər də 
alqışlanmadı. Bu münasibət onun metodik imkanlığının digər elmələrdən hörəməsiz olaraq 
birmənalı üstünlüyünün nümayişindən irəli g
laraq gündəmdə durur. 
 
 
1.7. Ekonometrik modelləşmə və laureatlaşan tədqiqatlar 
İqtisad elminin inkişafı onun riyazi-statistik modellərlə, alqoritmik hesablamalarla 
zənginləşməsi prosesini gerçəkləşdirdi. Sivilizasion nailliyyətlər nəticəsində iqtisadi elmi-
tədqiqatlar daha mobil ölçüdə, ekonometrik diapazonda pərvəriş tapdı. Vurğulandığı kimi, ingilis 
iqtisadçısı F.Edcuort, italyan iqtisadçısı V.Pareto və başqaları artıq XIX əsrin sonlarında siyasi 
iqtisadda riyazi məktəbin əsaslarını yaratdılar. ETT-nin sürətli axını isə XX əsr iqtisad elminin 
ən mühüm nailiyyətlərinin riyazi başlanğıclarda aradı. Təsad
l mükafatı  təsis olduqdan sonra onun laureatları  sırasında riyazi modelləşmə  və 
metodologiya xiridarları üstünlük təşkil etdilər. 
XX əsrin əvvəllərində iqtisad elmi tətbiq xarakterliyini ekonometriya elminin təşəkkülündə 
qəti sınaqdan keçirdi. İqtisadi fənn olaraq ekonometriya  tətbiqi iqtisadi obyekt və proseslərin 
qarşılıqlı rabitəsini riyazi-statistik və model kontekstində öyrənir. Hər dəyişən ekonometrik 
modelə təyin olunmuş statistik indikator xasdır və onun köməyi ilə b
üfat mexanizminin hər hansı bir tərəfi ölçülür.
ər yüksək praktiki dəyərləndirilərək dövlətin iqtisadi siyasətinin qurulmasında, firmanın 
trategiyasında istifadə olunur. 
Ekonometrik axının görkəmli nümayəndələri iqtisadiyyat sahəsində ilk Nobel laureatla
veçli Raqnar Friş /1895-1973/, Yan Tinberqen /1903-1994/ və a
-1998/ hesab edilirlər. V.Leontyevin «xərclər-buraxılış» modeli, R.Friş  və Y.Tinberqenin 
bu çevrədəki tədqiqat nəticələri, amerikan riyaziyyatçısı Çarlz Kobb ilə amerikan iqtisadçısı Pol 
Qovarl Duqlasın /1892-1976/ müvafiq «Kobb-Duqlasın istehsal funksiyası» və digər miqyaslı 
 
41

---