E. M. Hacizadə

 
 
qaçılmaz müdaxiləsi labüddür. «Qiymət diskriminasiyası» anlayışını da C.Robinson elmi 
dövriyyə çıxarmışdır [53. 127]. 
İqtisadi nəzəriyyədə E.Çemberlen və C.Robinson «çevrilişlərindən» sonra daha radikal 
iqtisadi nəzəriyyələrin formalaşması start götürdü. XX ərin 30-cı illərində Con Meynard 
eynizin /1883-1946/ simasında iqtisadi düşüncədə  keynizçilik  cərəyanı yarandı. C.Keyniz 
936-cı ildə yazdığı «Məşqulluq mənfəət və pulun ümumi nəzəriyyəsi» əsərində iqtisad elminə 
kal inqilabi dəyişiklik gətirdi [21, 
60]. Əgər neoklassiklər iqtisadi prosesləri və hadisələri mikrosəviyyədə təhlil 
di, pul və gəlirlər 
va olunan ictimai 
sik və neoklassik 
alaşan təsnifatını 
nı yaratdı. O, vahid 
qiymətlər səviyyəsi 
yniz nəzəriyyə xarakterli, makroiqtisadiyyatı  tənzimləyən  əsərlər 
hüm prinsiplərinə 
yələr vermişdir. 
ii oyunu istehlak 
isiyaları təmin edə 
belədir ki, bazar 
ldir. Buna görə  də 
reallaşdıraraq, onu 
 faizlər normasına istinadlıq nümayiş etdirməsi 
mövq
dövlət alışı, faizlər 
qiymətlərin sistem
qi
depresiyanın» təsir
yüksəltmiş, onu bi
1930-cu illərdən 1
kursunda  əksini ta
1976/, C.Xiks /19
başqaları davam et
Amerikan ke
lvin 
Xansen «Monetar nəzəri
fəaliyyəti ilə dövl
ında böyük 
reput
K
1
yeni metodoloji keyfiyyət verən daha radi
edirdilərsə, C.Keyniz tədqiqat sahəsinə makro yüksəliş gətir
nəzəriyyəsindən o mübadilə  və istehsal məcmusunda ehti
təkrar istehsal nəzəriyyəsinə keçid etdi. C.Keyniz klas
məktəbin üç ayrılmış:  əmək,  əmtəə  və pul bazarında form
kənar edərək onların vahid və qarşılıqlı rabitəli bazar əsası
bazarı təcəssüm etdirmək üçün ümumi tələb, ümumi təklif, 
və digər bu kimi aqreqat kateqoriyalar götürdü. 
C.Ke
yazdı. Onun tədqiqat nəticələri iqtisadi siyasətin mü
çevrildi. C.Keyniz öncə pul siyasəti, faizlərin tənzimlənməsi haqqında tövsiy
Keyniz mühakimələrinin ümumi nəticəsinə görə  tələb və  təklifin kortəb
tələbinin dolğun ölçüsünü, daimi və tam məşğulluğu yaradan müvafiq invest
bilmir. Onun nəzəriyyəsinin ana xəttində mütəmmadi vurğulanan gerçəklik 
mexanizmi özü böhran və  işsizliyi avtomatik aradan qaldırmağa qabil deyi
C.Keyniz praktiki nəticələrə vararaq israrla dövlətin iqtisadi tənzimlənməsini 
üç amilə: istehlaka, kapitalın son effektivliyinə və
eyindən çıxış edirdi. İstehlak tənzimlənməsində  əmtəə  və xidmətlərin 
kontekstində başlıca kredit təşkilatların pul kəmiyyətinin tənzimlənməsində onların aşağılıq 
həddi təmin etməyi, kapitalın son effektivliyinə  rəğmən  əlverişli investisiyon mühüt yaratmağı 
məsləhətli bilirdi. C.Keyniz tam məşğulluğa nail olmaq üçün investisiya artımını stimullaşdıran 
atik yüksəlişi üçün mötədil inflyasiya tələbini qoyurdu [21, 100]. 
qət mövcuddur ki, keyniz nəzəriyyəsi 1929-30-cu illərdə baş vermiş «Böyük 
indən qaynaqlanmışdır. Bu məntiqlik həm də C.Keyniz yaradıcılığını zirvəyə 
r sıra ölkələrin iqtisadi həyatında tətbiqinə rəvac vermişdi. Belə ki, keynizçilik 
970-ci illərin ortalarına qədər bir çox kapitalist dövlətlərin siyasi iqtisadi 
mışdır. C.Keynizin nəzəriyyəsini bir sıra tanınmış alimlər E.Xansen /!887-
04-1989/, S.Xarris /1897-1967/, R.Xarrod /1890-1978/, E.Domar /1914/ və 
dirmişlər. 
ynizçilərinin lideri məhşur ABŞ prezidenti Franklin Ruzveltin müşaviri E
Belə bir hə
yyə və fiskal siyasət», «İqtisadi tsikllər və milli gəlir» əsərləri və əməli 
ət tənzimlənməsinin qətiyyətli tərəfdarı kimi tanınmışdır. Onun mərkəzi 
tədqiqat hədəfini  tirtəmələrin tsiklliyi  və  antitsklərin tənzimlənməsi 
mexanizmləri  təşkil etmişdir. E.Xansen mahiyyətcə  həmkarı C.Xikslə 
müştərək olaraq keyniziyan tskillər nəzəriyyəsinin yaradıcıları hesab 
olunurlar. E.Xansen multiplikator və akselerator alətindən istifadə edərək 
təsdiqləyirdi ki, artım mexanizmi onların hər ikisindən asılıdır. Bir tərəfdən 
investisiya artımı gəlir, məşğulluq və «effektiv tələb» artımını /multiplikator/, 
digər tərəfdən gəlir, məşğulluq və «effektiv tələb» artımı investisiya 
yüksəlişini  /akselerator/ yaradır. E.Xansen yeni təbii resursların 
mənimsənilməsinin yekunu, ETT-nin tükənməsinin mümkünlüyü və  əhali artımının səngiməsi 
ölçüsündə kapitalizm staqnasiyasının ümumi meyl konsepsiyasını da irəli sürmüşdü [72, 127]. 
İngilis iqtisadçısı Con Riçard Xiks ümumi tarazlıq, dəyər, faiz, ticari tsikl nəzəriyyələrinin 
inkişafına böyük tövhələr vermişdir. «Dəyər və kapital» əsəri alimin yaradıcılığ
asiya yaratmışdır. Burada başlıca yeri makroiqtisadi nəzəriyyə  məsələləri tutur. C.Xiks 
 
36

---

 
 
K.D.Errou ilə birlikdə tarazlığın ümumi nəzəriyyəsi və rifah nəzəriyyələrinə yenilik tövhələri 
verməkdə 1972-ci ildə Nobel mükafatı almışlar. C.Xiks əmtəə  və pul bazarlarının qarşılıqlı 
təsirini təhlil edən aparat - «investisiya-əmanət-likvidlik üstünlüyü-pullar» modeli yaratmış, 
iqtisadi təhlildə «IS-LM-əyriləri», «müvəqqəti tarazlıq» termini, uzunmüddətli faiz stavkasının 
formalaşması prosesinə müqabil «gözləmə  nəzəriyyəsi»nin  əsaslarını  gətirmişdir. C.Xiks 
keyniziyan konsepsiyaya müvafiq olaraq tələb həcmini mütləq elastik olduğunu vurğulayır. 
P.Sam
konsepsiyası bazas
Tsikllər sxem
I.
 
Tar
kim
II.
 
İste
III.
 
İste
IV.
 
İste
nəh
C.Xiks  ilk dəfə olaraq 1937-ci ildə elmi dövriyəyə  «neoklassik sintez» anlayışını 
gətirmişdir. O, özünün «Keyniz və klassiklərin təqdim edilən interpretasiyası» məqaləsində 
keyniziyan makronəzəriyyəni neoklassik mikronəzəriyyə ilə vahid nəzəri sistemdə birləşdirmək 
cəhdi ilə kompromis variantlı ideya irəli sürmüşdü. Beləliklə «neoklassik sintez» yaranmışdır. 
 «Neoklassik sintez» sistemində bir sıra iqtisadçılar nəsli yetişmişdir. Onlar arasında 
1970-ci ildə Nobel laureatı olmuş ilk amerikan iqtisadçısı, ABŞ prezidenti F.Kennidinin iqtisadi 
məsələlər üzrə məhləhətçisi vəzifəsində çalışmış, Vilyam Nordxausla müştərək geniş populyarlıq 
əldə etmiş «Ekonomika» dərsliyinin müəllifi Pol Entoni Samuelson /1915/ məxsusi yer tutur. 
P.Samulson iqtisadi fikrin dolğunlaşması sahəsində yeni elmi tövhələri və iqtisadi aforizmləri ilə 
məhşurdur. Onun «iqtisadiyyat təzadlar və ziddiyyətlərlə  zəngin bir fəlsəfi obyektdir, burada 
daimi təyin edilmiş  həqiqətlər mövcud deyildir», «iqtisadiyyat incəsənətlə elm arasında orta 
mövqe tutur» fikrləri ilə iqtisad elmində mücadiləyə fundomental qoşulanların devizləri 
sırasındadır [53, 127]. 
II-ci Cahan müharibəsindən sonra keyniziyan nəzəriyyə  tənqidlərə  məruz qaldı. Tənqid 
predmeti kimi başlıca olaraq bir sıra iqtisadçılar onun iqtisadi dinamikaya, iqtisadi artım 
problemlərinə xüsusi diqqət göstərilməməsini qeyd edirdilər. Bu məqamda C.Keynizin statistik 
təhlilini dinamik təhlillə doldurulması tələbi yaradıldı. Keyniziyan təlimi O.Domar və R.Xarrot 
iqtisadi dinamika bucağından inkişaf etdirərək  neokeynizian  nəzəriyyənin təməlçilərinə 
çevrildilər. C.Robinson, K.Kurrixar və başqaların simasında Keynizian nəzəriyyənin yeni 
islahatçı variantı olan solçu keynizçilik yarandı. Onun sosial mövqeyi inhisarlaşmamış 
sahibkarlığın və  zəhmətkeş maraqlarının müdafiyəsinə  əsaslanırdı. Solçu keynizçilər müasir 
kapitalizmin acılarının köklərini «effektiv tələbin» çatışmasızlığında görürdülər. Bu səbəblərdən 
də onların fikrincə işsizlik və böhranlar yaranır. Solçu Keynizçilər hərbi xərclərin sosial ehtiyac 
məsrəfləri ilə əvəzlənməsini tələb edirdilər. Onların mövqeyincə dövlət tənzimlənməsi cəmiyyəti 
böhranlar, inflyasiya, işsizlik və hakimiyyət monopolizmdən təcrid edə bilər. Bir sıra solçu 
Keynizçilər K.Marksın bəzi baxışlarını da bölüşür, maksizmlə Keynizçiliyi birləşdirməyə  cəhd 
edirdilər [100, 127]. 
İngilis iqtisadçısı Roy Xarrod /1900-1978/ iqtisadi artım, pul nəzəriyyəsi və beynəlxalq 
ticarət üzrə görkəmli mütəxəssis hesab olunur. R.Xarrhd 1948-ci ildə  nəşr etdiyi «İqtisadi 
dinamika nəzəriyyəsinə görə» əsərində uzunmüddətli perspektivdə inkişafın davamlı templərinin 
mümkün əsaslandırılması, iqtisadi artım konsepsiyasını işləmişdir. Bu konseptual ideyalar nisbi 
fərqlərlə amerikan iqtisadçısı Yevsey Domar /1914/ tərəfindən də işlənmiş və eyni zamanda elmi 
dövriyəyə  çıxarılmışdır. Konkret olaraq Y.Domar və R.Xarrodun akselerasiya modeli 
müqabilində multiplikasiya prinsipinə  əsaslanan eyniyyətli model yaranmışdır. Biri-birini 
tamamlayan bu modellər məntiqi olaraq «Artımın Domar və Xarrod modeli» adlanır. 
uelson
 
tərəfindən 1939-cu ildə yaradılmış multiplikator və akseleratorun qarşılıqlı  təsiri 
modelini C.Xiks modifikasiya edərək müştərək işgüzar tsikl Samuelson-Xiks modelini 
yaratmışdır. Burada titrəyiş konyukturunun mexanizmi  akselerasiya prinsipi və multiplikator 
ında təcəssüm olunur [119]. 
ini konstatasiya edərək C.Xiks dörd fazanın mövcudluğunu irəli sürür: 
azlığın depresiya fazasında olan başlanğıc nöqtəsindən məhdudluq «tavanı»na 
i istehsalın genişlənməsi müddətində yüksəliş; 
hsalın məhdud trayektoriya boyunca hərəkətində son bum; 
hsalın enişi; 
hsalın davam edən enişi son nöqtəyə çatdıqda depresiya fazası başlanır və 
ayət iqtisadi güclərin tarazlığı təyinat tapır. 
 
37

---