E. M. Hacizadə

 
 
mərhələsindən sonrakı - III dövrü ifadə ed
əzəri təəssüratları amerikan arxeoloqu və 
etnoqrafı Levis Henri M
im cəmiyyət» kitabında 
daha dərin təzahürünü tapm
ən  varvarlıq dövrünə 
la 
al 
ərvə
sivilizasiya» anlayışı ilə cəm hallı «sivilizasiyalar» 
məfhum
S
r. Bununla belə bu 
nəzəriyy
aların çətinliklər və konfliktlərdən keçdiyi, universal dövlətə 
doğru h
eqrasiyaya düçar olduğu göstərilir. Sivilizasiyalar siyasi deyil 
mədəni d
nlar bir yox, bir neçə siyasi vahidi birləşdirir [45, 47, 105]. 
Liberal d
tik sistemlər məhz 
siviliza
irdi. Onun n
orqanın /1818-1881/ 1877-ci ildə yazdığı «Q əd
ışdır. Tədqiqata gö  burada vəhşilik dövründ
rə
transformasiya baş vermiş  və o ovçuluq, yığıcılıq təsərrüfatının  əkinçilik və maldarlıq
əvəzlənməsi və digər mənada təbiətdən hazır həyatı  sərvətlərin götürülməsindən materi
s
tlərin istehsalına keçidlə  əlaqədar yaranmışdır. Sivilizasiya epoxasina keçid isə yazının 
yaranması, başqa sözlə  əldə olunmuş nailiyyətlərin növbəti nəslə verilməsi məqamından 
başlanğıc alır. Müvafiq çevrədə  təqdim olunan sivilizasiya mərhələsini digər  əlamətdar 
cəhətlərlə: metallurgiyanın, riyaziyyat və astronomiyanın, uzaq ticari rabitənin yaranışı,  əmək 
bölgüsü, sosial stratifikasiya və  şəhərlərin təşəkkülü, dövlətçiliyin, idarəetmənin formalaşması 
ilə də bağlayırlar. 
Sivilizasiya tam ilkin anlayışda olmasa da, onun mahiyyət və  məzmununu  əks etdirən 
nəzəri baxışlar İslam mütəfəkkirlərinin tədqiqatlarında da elmi forma almışdır. 
Müasir zamanda sivilizasiya termini özünün ilkin mənasını praktiki olaraq itirmiş və o, 
hazırda yüksək tarixi və coğrafi mədəniyyətlər məcmusunu ifadə etməkdədir. Bu baxımdan yeni 
reallıqlardan çıxış edərək ismin tək halında «
larını da fərqləndirmək gərəklidir. 
ivilizasiya cəmiyyəti primitivdən oturaq, şəhər və maarifli cəhətləri ilə  fərqlənmişdir. 
Sonradan sivilizasiya haqqında müxtəlif sivilizasiyaların yaranışı ilə bağlı olaraq cəm halında 
danışmağa başlamışlar. 
Sivilizasiya paradiqması - «insan tarixi - sivilizasiyalar tarixidir» mahiyyəti ilə bağlanır. 
Svilizasiya bəşəri mədəni qruplarının dil, tarix, din, ənənə, institutlar və insanların subyektiv 
özünün identifikasiyasının ümumi obyektiv elementlərində təyinat tapır. 
Sivilizasiyalar əbədi deyildir. Bununla belə sivilizasiyalar dinamik, sürəkli yaşantıya malik 
olaraq yüksəliş  və eniş, birləşmə  və ayrılma yoxolma tendensiyalarını yaşayırlar. Onların 
təkamül bazalar
riyyələrdə müxtəlif cür təyinatlandırılı
ı müxtəlif nəzə
siy
ənin hamısında siviliza
ərəkəti, enişə  və dezint
əyərlidir, buna görə də o
əyərləri prioritet qəbul edən müasir iqtisadi-demokra
siyalı struktur nümunəli cəmiyyət quruculuğuna ehtiram nümayiş etdirirlər. Müvafiq 
sivilizasiyalı yanaşma cəmiyyətin inkişafını üç tipik formada təsnif etmişdir: 
 
Ənənəvi; 
 
İndustrial; 
 
Postindustrial. 
Əsas resursları torpaq və  təbii xammal olan, primitiv əl texnologiyası üzərində qurulan 
ənənəvi  cəmiyyət kapitalizmə  qədər dövrü əhatə edərək neolit epoxasındakı aqrar inqilablar 
zamanında yetişmişdir.  Əl  əməyini sıxışdıran maşın mexanizmlərin  əmələ  gəlməsi, genişlənən 
və çoxçeşidli emal prosesi, texnoloji inqilablar kapital dünyasının hakim kəsildiyi industrial yeni 
tipli cəmiyyət ənənəvi ictimai quruluşu əvəz etmişdir. Çağdaş zamanda isə ötən əsrin sonlarında 
qloballaşma kontekstində formalaşan, mühüm mənəvi energetik resursu insan biliyi və 
informasiyada ehtivada bulunan yeni postindustrial  cəmiyyət quruculuğu həyatımıza daxil 
olmuşdur. Xidmətin sferasının genişlənməsi, istehsalın müəyyən məhdudlaşması, 
deindustrializasiya, deurbanizasiya ilə müşayiət olunan yeni tipik cəmiyyət obrazlı deyimdə 
Teylorun  əməyin təşkili formasını daha mülayim məşğulluğa çevirərək texniki dünyanı sosial 
dünya ilə əvəz etməyə istiqamət götürmüşdür [127]. 
Elmdə  qədim icmaların, xüsusən də  Şərqdəki ictimai və  təsərrüfat quruluşunu öyrənmək 
üçün  iqtisadi-antropoloji yanaşmadan istifadə olunur. İqtisadi-antropoloji yanaşmanın  əsasını 
«Asiya istehsal üsulu» təşkil edir. İnsanların təsərrüfat həyatını formalizasiy
şəbək
asında yeni baxışlar 
torlara əsaslanan - 
çəkən - proqressiv 
əsində iqtisadi-antropoloji yanaşma ilə eyni strukturda iqtisadi fak
iqtisadi, tarixi reallıqları  əks etdirən - tarixi  və dialektik təzahürü önə 
yanaşmalar tipologiyası da təsnifatlandırılır. 
 
46

---

 
 
İqtisadi yanaşma iqtisadi antropoloji yanaşmadan fərqlənir. Burada təhlil üçün müasir 
iqtisadi sistem götürülür. Ayrıca təyin olunmuş konsepsiya işlənir və bu konsepsiya əsasında 
retrospektiv baxış keçirilir. Bu zaman iqtisadi antropoloji yanaşmada təhlil üçün əsas olaraq 
qədim icmalar götürülür və onları müasir qeyri-bazar iqtisadiyyatı ilə paralel aparılır. 
İqtisadi yanaşma «plan-sosialist iqtisadiyyatının» normativ konsepsiyası inkar edildikdən 
sonra sovet iqtisadi sisteminin mahiyyəti və onun perspektivlərinin cavabını axtarmağa səfərbər 
olunmuşdur. Bu yanaşmanın içərisində bir neçə: «inzibati komanda» sistemi, «bürokratik bazar», 
«defisit iqtisadiyyatı» konsepsiyaları hazırlanmaşıdır. İnzibati komanda iqtisadiyyatının heç bir 
sferası defisitdən azad deyildir. Bu hal xronikidir və müvafiq xroniklilik daim müşahidə edilir. 
Ümumi xroniki intensiv defisit yaranan sistem isə defisit iqtisadiyyatı kimi də adlandırılır. 
Tarixi yanaşma keçmiş  təsərrüfat inkişafına rəğmən formalaşmış konseptual baxışlara 
əsasla
 ideyası dayanır. 
İn
əriyyələr meydana çıxmışdır. 
 
yət və inkişafin növbəti senariləri 
 
əriyyələri hədəf seçdi. 
Texn
forma
şi ilə bağlayır. O, 
situas
mumiləşdirici konsepsiya kimi baxaraq bunu idarəetmə  təfəkkürünün 
əsa
i yəqin etmiş və göstərmişdir [124,127]. 
də industrial cəmiyyət konsepsiyası amerikan 
sosio
 
ı təsnifatlı struktur verir: 
nır. Müvafiq analitikada gerçək tarixi mərhələlər araşdırılır. 
Proqressiv yanaşmada isə prinsipial olaraq tarixi inkişafın birxətli tərəqqi
san cəmiyyətinin bütün yeni inkişaf mərhələləri texniki-texnoloji innovasiyaların yaranışı 
ilə xarakterikdir. Sənayecə inkişaf etmiş dövlətlərin təsərrüfatlarının tədqiqi zamanı alimlər 
innovasion proseslərin gedişində uyğun dövrülüyün mövcudluğunu aşkar etmişlər. Müvafiq 
tədqiqatlar nəticəsində müxtəlif hipotez-nəz
 
2.2. İndustrial cəmiy
İqtisadi fikir tarixi XX əsrdə riyazi kamillik və mötədillik dövrünü də keçərək daha fərqli 
nümunəli elmi-texnoloji tutumlu tədqiqatları, inkişaf senariləri və  nəz
oloji, sosial, ekoloji təsirlərin gücləndiyi çağdaş sivilizasion mərhələdə idarəetmə daha 
sistemli elmi məzmun aldı. Bu sferada ötən  əsrin 40-cı illərində  «İndustial cəmiyyət» 
nəzəriyyəsinin formalaşması iqtisad elminin sosiallaşması aspektində yeni mərhələ açdı. 
«İndustial cəmiyyət» nəzəriyyəsinin banisi amerikan iqtisadçısı, sosioloqu və biznes 
filosofu Piter Draker /1909/ hesab olunur. XX əsrin industrial sosiologiyanın  əsas 
təməlçilərindən biri kimi, P.Draker menecmentdə situasiyon yanaşmanın  əsaslarını 
laşdırmış, düzgün idarəetmə  qərarlarının verilməsində mövcud vəziyyətin təhlilinə 
arxalanmasını tövsiyyə etmişdir. XIX əsr kapitalist cəmiyyətini industrialdan qabaq adlandıran 
P.Draker industrial cəmiyyətin yaranışını XX əsrdə korporasiyanın yüksəli
iya nəzəriyyəsinə ü
s prinsipinə çevrildiyin
Ötən  əsrin 50-ci illərin
loqu və iqtisadçısı U.Rostou, fransız sosioloqu R.Aron və amerikan 
iqtisadçısı C.Qelbreytin tədqiqatlarında geniş intişar tapır. 
Amerikaya köç etmiş Rusiya yəhudisi, ABŞ prezidentləri Con Kennedi 
və Lindon Consonun məsləhətçisi vəzifəsində çalışmış  məhşur Uolt Uitiman 
Rostou /1916-2003/ özünün «Neokommunist manifesti» əsərində industrial 
cəmiyyətinin tarixi inkişaf mərhələlərinə yeni təyinat verir. Müəllif baxışları 
marksizm təliminə  əsaslanan cəmiyyət tarixinin inkişaf konsepsiyasını 
dəyişdirərək onu aşağıdakı təsnifatda təqdim edir: 
 
ənənəvi cəmiyyət; 
 
yüksəliş və qalxınmaya hazırlıq; 
 
yüksəliş və qalxınma; 
yetkinliyə hərəkət; 
 
yüksək kütləvi istehlak erası [127]. 
İndustrial cəmiyyət tipləri yəhudi  əsilli fransız iqtisadçısı  və sosioloqu, 
kosmopolit Raymon Aronun /1905-1983/ «İndustrial cəmiyyət haqqında 18 
mühazirə» və  «İndustrial epoxanın üç oçerki» əsərlərində geniş  təhlil 
süzgəcindən keçir. Alim bu tipikliyə aşağıdak
 
47

---