E. M. Hacizadə

 
 
müəssisənin ailədən tam ayrılması; 
müəssisədə əməyin texnoloji bölgüsü; 
kapital yığımının zəruriliyi; 
iqtisadi hesablama; 
fəhlələrin konsentrasiyası. 
R.Aron göstərir ki, yetkin industrial cəmiyyətdə istehsal vasitələri üzərində mülkiyyət 
təyinedici funksiya daşımır. O sosializmlə kapitalizmə industrial cəmiyyətin iki müxtəlif tipi 
spektrində yanaşır. Bu fikrini onunla əsaslandırır ki, II Cahan müharibəsindən sonra Avropa 
iqtisadiyyatı sosiallaşmışdır [41, 80]. 
Qətiyyətlə demək olar ki, müasir iqtisadiyyat yeni informasiya fazasına daxil olur. İndustrial 
iqtisa
tutur. Bu vəziyyət isə artıq 
statis
 
BMT
ının 
axınlaşacağını  və birləşəcəyini ehtiva edən  konvergensiya ideyasını irəli 
rür.  Vurğulanmalıdır ki, Sovetlər  İttifaqı zamanında  konvergensiya 
ənnüm edən 
rəkli bir ideya olmuşdur. Həyatı gerçəkliklər belədir ki, nəhəng Sovetlər 
İttifaq
yası da 
geniş
a
k
8/ XX-ci əsrin 80-ci illərində 
işlədiyi «Ü
iyası ilə yanaşı 
edilən məqamlar 
ədər dərin 
inqila
işdir. E.Tofflerin 
yğunlaşa bilmir. 
ailiyyətləri, yeni 
tı sivilizasiyası» 
ndə industrial sivilizasiyan
ı dəyişdirərək sosiosferanı inqilabiləşdirmişdir. Bu dalğada həmçinin 
n əməyinə uyğun olan hazırlıqlığı formalaşmış, nəhəng 
tin, həmkarlar təşkilatların, siyasi partiyaların rolu güclənmişdir. 
ər bir sivilizasiyanın vahid plan üzrə qurulan bütün həyati sferaları 
vardır. Bu prinsiplər aşağıdakı 
kimid
diyyat epoxasının statistikasında  əks olunan prinsipləri yeni gerçəkliklərlə uzlaşmır. Maddi 
məhsulun buraxılışının yerini daha çox informasiyon məhsul 
tiklərin diqqət çevrəsinə daxil olmuşdur. Yaranmış reallıqlar, aparılan diskussiyalar, debatlar
-nin statistika komissiyasını da virtual məhsul ölçüsünə yanaşmada yeni axtarışlara sövq edir. 
Müasir kapitalizmi yeni industrial cəmiyyət adlandıran Con Kennet 
Qelbreyt /1908/ isə bu formatı  nəhəng korporasiyalar sistemi kimi təsəvvür 
edir. O, idustrial cəmiyyətin sosialist və kapitalist təsərrüfatlar
y
sü
strategiyası kapitalist və sosialist cəmiyyətlərinin barışığını  tər
sü
ı çökmüş, sosialist düşərgəsi dağılmış  və sonda müvafiq ideya gerçək 
tətbiqni tapmamışdır. Bununla belə C.Qilbreytin industrial cəmiyyət 
nəzəriyyəsini zənginləşdirən tədqiqatları  və hipotetik konvergensiya konsepsiyası elmi-təcrübi 
toplum kimi əhəmiyyətini daim saxlacaqdır [41]. 
 «İndustrial cəmiyyət» nəzəriyyəsi ilə yanaşı «postindustrial cəmiyyət» konsepsi
 intişar tapmışdır. Onun nəzəri  əsaslarını Z.Bcezinski, D.Bell və E.Toffler yaratmışlar. 
Kənd təsərrüfatı, sənaye və xidmətlər sferasından sonra dördüncü - iqtisadiyyatın inform siya 
sektorunun yaranışı  postindustrial cəmiyyətin xarakterik cəhətlərindəndir.  Əsasını  apital və 
əmək təşkil edən industrial cəmiyyət yerini informasiya və bilik çevrəsində ehtiva olunan 
postindustrial cəmiyyətə verir. İnformasiya texnologiyaların inqilabiləşən hərəkəti nəticəsində 
postindustrial cəmiyyətdə siniflərin sosial diferensiallaşmayan «informasiyon» birliklər 
əvəzləyir. 
Amerikan futroloqu, iqtisadçı və sosioloqu Elvin Toffler /192
çüncü dalğa»  əsərində köhnə  cəmiyyət sistemlərinin interpretas
yaranacaq yeni sivilizasiyanın ümumi mənzərəsini canlandırmışdır. Əsərdə şərh 
XXI-ci əsin çağdaş mərhələsində də aktuallığını qorumuşdur. Bu yeni sivilizasiya o q
bıdır ki, o köhnə  ənənəvi quruluşun bütün komponentlərinə çağırış etm
fikrincə köhnə düşüncə  tərzi və ideoloji prinsiplər mövcud praktika ilə u
Hadisələrin sürətli inkişafı gerçəkləşən geosiyasi münasibətlər, innovasiya n
təkmil ideyalar tələb edir. E.Toffler göstərir ki, ilk dalğada «kənd təsərrüfa
formalaşmış, 300 il öncə isə sənaye inqilabi - ikinci dalğa bütün yer üzünü əhatə etm
əsrin ortalarında birinci dalğa səngiyərək yer üzü
işdir. XX-ci 
ı formalaşdırmış, 
ikinci dalğa isə texnosferan
ailənin forması dəyişmiş, insanların maşı
korporasiyalar yaranmış, dövlə
E.Tofflerin fikrincə  h
 
48
əhatə edən qaydalar sistemi və prinsipləri 
ir: 
 
standartlaşma; 
 
ixtisaslaşma; 
 
sinxronlaşma; 

---

 
 
 
təmərk
 
maksim
 
mərkəz
Haradak
rdır, orada hakimiyyətin dağınıq və simasız texnokratiyası və 
ya parçalanmı
ığan inteqratorlar yaranmışdır. Onlar iş bölgüsü aparır, 
müka
temi çağırdı. E.Tofflerin fikrincə yeni dünyanın iqtisadi 
əsasla
E.Tof
ı deyil, keçmişi 
uğu kimi, köklü 
dır. XX əsrin 
n
-
lərin özünütəşkil 
dur. Özünütəşkil 
rgetikada ehtiva 
diyyatda məhdud 
i baxışın özü də 
dirən təhlil metodologiyasının dəyişkənliyini 
tələb 
allıq üzərində qurulur. Açılan, növbəti səfərə çıxdığımız yol uzun və intəhasız, ağrılı 
və m
ümum
lir. 4.3 milyar il öncə 
od parçası olan Yer planeti soyuyur və ilk yağışlar başlayır. Canlı orqanizmlərə 3,5 
ışına isə 2 milyon il zaman kəsiyi buraxılır. Bu tarix geoloji araşdırmalar 
llərdən başlayaraq son bir neçə  əsrdə on dəfələrlə yaş artımına mərüz 
tın, Yer planetinin yaranışı, həyat evalüsiyası tarixilərinin dəqiq yaşını qəti 
üzləşmə; 
allaşma; 
ləşmə. 
ı ikinci dalğa bərqəra
ş cəmiyyəti vahid sistemə y
fatlandırır, planlar hazırlayır, reallaşmaya nəzarət edir və istehsalçılar arası rabitəni təmin 
edirdilər. Burada güclü inteqrir mühərrik kimi dövlət çıxış edirdi. İkinci dalğanın ümumi 
hakimliyi uzun sürəkli olmadı. Dünya yeni dalğanı - üçüncünü, özü ilə yeni institutlar, 
münasibətlər və  dəyərlər yaradan sis
rı elektron sistemlərdə, kosmosun fəthində, okean dərinliklərində  və bioindustriyada 
yüksəliş tapacaqdır. Üçüncü dalğada aqrar və  sənaye inqilabları tamamlanacaq, XX-ci əsrin 
sonlarında insanlar obyektiv proses olaraq yeni quruluşa keçəcəklər. Bu nə kapitalizmdir, nə də 
sosializm. Burada əsas norma əməkdaşlıq və sazişdir və mülkiyyətin müxtəlif formaları qarşılıqlı 
rabitədədir. Bununla belə, üçüncü dalğanın sivilizasiyası  hələ ki, tam formalaşmamışdır. 
fler qeyd edir ki, üçüncü dalğa industrial cəmiyyətin bir başa davam
təmamilə inkar edən, radikal dönüşdür. Bu dalğada da 300 il öncə old
dəyişikliklər bərqərar olacaqdır [132]. 
İqtisad elmi yeni epoxial mərhələnin, iqtisadi sinergetikanın astanasında
sonları da elmdə formalaşan postqeyri klassik paradiqma mürəkkəb sistem
nəzəriyyəsi  -  sinergetikaya ictimai elmlərin artan marağı müşahidə olunmuş
prinsiplərinə  əsaslanan mürəkkəb açıq sistemlərin təkamül nəzəriyyəsi sine
olunur. Qeyri-xətti elm sinergetika analizi deyil, sintezi ehtiva edir. İndi iqtisa
resursların optimal bölgüsünü ifadə edən klassik xətti yanaşma mühiti kim
məhdudlaşmış, çağdaş zamanda neoklassik və institusional yanaşmanın imkanları tükənmişdir. 
Müasir dünyada iqtisadi siyasətlə praktikanı birləş
edən yeni körpü kimi sinergetika çıxış etmədədir. Səbəb-nəticə əlaqəli xətti modeli qeyri-
xətti yanaşmalar  əvəzləyir. Burada iqtisadiyyat özünü təşkil prinsiplərinə  əsaslanan təkamül 
sistemli vəziyyətdə dayanan mürəkkəb struktur sahələr və avtonom sektorlu şəbəkə kimi qəbul 
edilir. Obyektiv olan kortəbii primatı subyektiv primat, istehsal,  real kapital primatını isə 
maliyyə kapitalı əvəzləyir [38, 116]. 
Sivilizasiyanın, iqtisadi tərəqqinin inkişaf senarilər spektri rəngarəng çeşidlidir. Bu çeşid 
zənginliyini isə ümumi vektorda sosiallaşma prioriteti işıqlandırır. Bütün səylər də  məhz bu 
obyektiv re
ürəkkəb dönüşlü, risklərə  sığınan, elmi əsaslandırmalar, ekspermentlər tələb edən 
çətinliklidir. Lakin zamanla irəli getməyə  məhkum insan varlığıda bu çətin yollarda ümüd 
amalını çıraq edərək ardıcıl və davamlı irəliləyişini gerçəkləşdirəcəkdir. 
 
 
2.3. Sivilizasiyalar konsepsiyasina təbii resurslar kontekstində təhlili baxiş 
 
Bəşər cəmiyyətinin sivilizasilar tarixinin elmi interpretasiyasını  təqdim 
edən Qərb alimləri ona elə çox zaman ümümi tarixi inkişaf xronolgiyası 
aspektində  də quruluş vermişlər.  Əlbəttdə burada inkişaf prosesi sosial-
iqtisadi faktorlarla da uzlaşdırılmış, təhlil diapzonu digər alətl və 
mexanizmlərlə dolğunlaşdırılaraq genişləndirilmişdır. Avropa sentristlərinin 
araşdırmalarında sivilizasiyalvar tarixi daha çox maddi və mənəvi təzahürlərin 
i toplumu şəklində izah olunmaqdadır. 
Kürreyi ərzin yaranışına müasir məqamada 4,6 milyard yaşlı tarix veri
ayrılmış 
milyard, insanın yaran
nəticəsində milyon i
qalmışdır. Lakin kaina
 
49

---