Ə. Q. Abbasov

40 
 
cərəyan 
a
a
r
U
I

    
düsturdan hesablanır. 
Birqütblü    toxunmada  bədəndən  axan  cərəyan,  təkcə 
gərginlikdən  asılı  olmayıb,  başqa  faktorlardan  da,  məsələn 
neytralın rejimindən, şəbəkənin izolyasiyasının vəziyyətindən, 
otaqda  döşəmənin  halından,  adamın  ayaqqabısından    və  s. 
asılıdır. 
Müxtəlif şəbəkələrin xüsusiyyətlərinə baxaq. 
 
Bilavasitə torpaqlanmış neytrallı  üçfazalı şəbəkələr 
 
Məlumdur  ki,  sənaye  müəssisələrinin  elektrik  təchizatı 
sistemlərində  1000V-dan    yuxarı  gərginlikli  şəbəkələr 
(məsələn, 110 və ya 220kV gərginlikli bilavasitə torpaqlanmış 
neytrallı mənbəyə  malik) tətbiq edilir.  
Enerji  sistemindən  müəssisənin  elektrik  təchizatını 
təmin  edən  bir  xətli  sxem  şəkil  5a-da  göstərilmişir.  Sxemdən 
göründüyü  kimi  baş  alçaldıcı  yarımstansiyada  (BAY)  iki 
üçfazlı  güc  transformatorları  quraşdırılıb və onların köməyilə 
110(220)kV gərginliyi 10 və ya 6kV-a qədər azaldılır. 
Qida mənbəyi  daxil  olmaqla, nominal gərginliyi 110 və 
ya 220kV olan şəbəkə hissəsi, bilavasitə torpaqlanmış neytrallı  
transformatora  malik  (BAY)  1000V-dan  yuxarı  gərginlikli 
xətlə  birlikdə  gərginliyi  1000V-dan  yuxarı  olan  bilavasitə  
torpaqlanmış  neytrallı  elektrik  şəbəkəsi  adlanır.    Bu  cür 
şəbəkədə  yerə  nəzərən    faz  gərginliyi  xətti  gərginlikdən 
3
  

---

41 
 
dəfə  az  olur  və  vahidi  şəkil  5-də  üçxəttli  prinsipial  sxem 
şəklində  göstərilmişdir.  Adamın  birqütblü  (bir  fazlı)  bu  cür 
şəbəkəyə  toxunması  zamanı  adam  bədənindən  yerlə  qapanan 
elektrik  dövrəsi  yaranır  və  bu  dövrədən  axan  cərəyanın 
qiyməti, ancaq faz gərginliyindən və adamın müqavimətindən 
asılıdır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 5. İki transformatorlu baş alçaldıcı yarımstansiyanın elektrik 
sxemi. a - əsas birləşmərinin birxətli sxemi; 
b – transformatorların üçxətli qida sxemi 

---

42 
 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  110  və  220  kV-dan  və  yuxarı 
gərginlikli  bilavasitə  torpaqlanmış  neytrallı  şəbəkələrdə 
cərəyan keçirən hissələrə toxunmaq qeyri-mümkündür. Çünki, 
bu cür şəbəkələr çəpərlənir və ya onlar əlçatmaz hündürlükdə 
yerləşdirilir.  
Yerdən izolə olunmamış cərəyan keçirən hissələrə adam 
yaxınlaşdıqda  (açılmamış  hava  xətti  dayağına  çıxdıqda) 
elektrik  qövsü  vasitəsilə  cərəyanın  təsirindən  xəsarət  almaq 
labüddür.  Gərginliyin  qiyməti  daha  yüksək  (110000/ 3 V  və 
220000/
3
V)  olduğundan  birqütblü  toxunmların  bütün 
hallarında cərəyanın təsiri ölümcül olur. 
Bilavasitə  torpaqlanmış  neytrallı  və  1000V-a  qədər 
gərginlikli  şəbəkələr  sənaye  müəssisələrində  daha  geniş 
yayılmışdır.  Bunlara  həmçinin  380/220V  gərginlikli  dörd 
naqilli şəbəkələr də daxildir. Bu cür şəbəkələrin qida mənbəyi 
adi  üçfazlı  güc  transformatorunun  ikinci  tərəf  dolağı  və  ya 
nadir hallarda üçfazlı generatorun dolaqları olur. 
 
 
Şəkil 6. Bilavasitə neytralı torpaqlanmış şəbəkənin  
bir xətti ilə (naqilə) toxunma sxemi 

---

43 
 
Ələlxüsus  üçfazlı  dörd  naqilli  nominal  gərginliyi 
380/220V  olan  şəbəkələr,  güc  və  işıqlandırma  yüklərini 
ümumi  transformatorlardan  qidalandırmaq  üçün  daha    geniş 
yayılmışdır.  Neytralın  müqaviməti  sıfra  yaxın  olan  halda  bu 
cür şəbəkəyə birqütblü toxunmanın izahını verən sxem şəkil 6-
da göstərilmişdir.  
Adam şəkildə göstərilən şəbəkənin hər hansı bir fazasına 
toxunduqda,  220V  gərginlik  altında  qalır  və  bədəndən  axan 
cərəyanın qiyməti ancaq adamın müqavimətindən asılı olur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 7. Yerə qapanmada açılmamış bilavasitə torpaqlanmış neytrallı 
dörd naqilli şəbəkənin bir fazasına toxunma sxemi. a- izah sxemi;  
b – hesabat sxemi; v – vektor diaqramı 
 
Əgər  bilavasitə  torpaqlanmış  neytrallı  şəbəkədə  birfazlı 
yerə  qapanmada  mühafizə  şəbəkəni  açmırsa,  onda  adamın 
ikinci  fazaya  toxunması  daha  təhlükəli  olur,  çünki,  bu 
fazalarda  gərginlik  yerə  nəzərən  əhəmiyyətli  dərəcədə  artır. 

---

44 
 
Bu  cür  halın  izahını  verən  sxem  şəkil  7-də  göstərilmişdir. 
Hesabat  (şəkil  7,  b)  və  vektor  diaqramından  (şəkil  7  v) 
görünür  ki,  qapanma  dövrəsindən 


qap
o
qap
r
r
U
I


/
 
cərəyanı  
axacaqdır.    Bu  hala  neytralın    gərginliyi 
0
0
r
I
U
qap


,  yerə 
qapanan naqildə isə  
qap
qap
qap
r
I
U


  
gərginliyi yaranacaqdır. 
Bu  gərginliklər   
0
r
 və 
qap
r
   müqavimətlərinə  mütənasib  olub, 
cəmi isə mənbənin faz gərginliyinə bərabər olur. 
Yerə  nəzərən  normal  fazanın  gərginliyi,  yəni  adama 
tətbiq olunmuş gərginlik  
2
0
2
0
U
U
U
U
U
adam



 
bərabər olur. 
Burada U – qida mənbənin faz gərfinliyidir. 
380  V  gərginlikli  şəbəkədə  220V  faz  gərginlikli  naqilin 
yerlə  qapanmada  (keçid)  müqaviməti,  neytralın  müqavimətilə 
eyni olub, ədədi qiymətcə (r
0
=40m), qapanma cərəyanı isə  
A
I
qap
5
,
27
4
4
220



 olur. 
Neytralın və yerdən qapanmış naqilin gərginliyi 
V
U
U
qop
110
2
220
0



 
Normal fazların gərginliyi (hansının ki, təsiri altında adam 
qala bilər) isə 
V
U
adam
300
220
220
110
110
2
2





  
olub,  böyük  təhlükə  yarada  bilər.  Ona  görə  də  bilavasitə 
torpaqlanmış  neytrala  malik  şəbəkələrdə  bir  fazlı  qapanmada 
ani olaraq açma mühafizəsini tətbiq etmək vacibdir. 

---