Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QAZIN TƏZYİQİ.
- Zərdə təzyiqi dedikdə - qaz zərrəciklərinin nizamsız hərəkəti nəticəsində olduqları qabın divarlarına vurduqları zərbələrin yaratdığı təzyiq başa düşülür.
- Paskal qanunu.
- Atmosfer. Atmosfer təzyiqi .
- Atmosfer təzyiqi dedikdə bir neçə min kilometrlərlə uzanan və nəticədə böyük kütləyə (böyük çəkiyə) malik hava təbəqəsinin Yerdə yaratdığı çəki
- 760 mm hündürlüyündə civə qalmışdır (şəkil 139). Şəkil 139.
112 mayenin sıxlığıdır. İslatmayan maye halında kapilyar boruda mayenin enmə hündürlüyü eyni ilə həmin ifadələrlə müəyyən ediləcək. İndi də en kəsik sahəsi kvadrat olan kapilyar boruda mayenin qalxma (enmə) hündürlüyü üçün ifadə çıxaraq (şəkil 138). Bu halda ifadəsində və olduğunu nəzərə alsaq, kapilyar boruda mayenin qalxma hündürlüyü üçün ifadəsini alarıq. İfadə çıxarılarkən boruda mayenin səthini hüdudlandıran konturun uzunluğunun kvadratın perimetrinə ( ) və borunun en kəsik sahəsinin isə kvadratın sahəsinə ( ) bərabər olması nəzərə alınmışdır (burada «a» kvadratın tərəfidir). Qabla birlikdə kapilyar borunun a təcili ilə şaquli Şəkil 138. yuxarı və şaquli aşağı hərəkəti zamanı silidrik formalı boruda mayenin qalxma hündürlüyü ifadəsi ilə təyin ediləcək. QAZIN TƏZYİQİ. düsturunda əksər hallarda cismi səthə sıxan qüvvə, yəni cismin çəkisi olduğundan, bu cür təyin olunan təzyiq, başqa sözlə, çəki təzyiqi adlanır. Bərk cisimlərin və mayelərin təzyiqi məhz onların verilmiş səthdə və ya olduqları qabın dibində yaratdıqları təzyiqdir. Xaotik hərəkət ona səbəb olur ki, qaz zərrəcikləri daimi olduqları qabın divarları ilə toqquşaraq, ona zərbələr vurur. Külli miqdarda zərrəciklərin birgə təsiri – zərbəsi müəyyən təzyiq yaradır ki, bu təzyiq də qazın zərbə təzyiqi adlanır. Belə çıxır ki, qazların çəki təzyiqi ilə yanaşı, həm də zərbə təzyiqi adlanan təzyiqi vardır. Zərdə təzyiqi dedikdə - qaz zərrəciklərinin nizamsız hərəkəti nəticəsində olduqları qabın divarlarına vurduqları zərbələrin yaratdığı təzyiq başa düşülür. 113 Kiçik həcmli qablarda qazın çəki təzyiqi onun yaratdığı zərbə təzyiqi ilə müqayisədə kiçik olur. Ona görə də qazın təzyiqi dedikdə, əsasən onun zərbə təzyiqi başa düşülür. Paskal qanunu. Maye və qaz zərrəciklərinin mütəhərrik olması, yəni onların asanlıqla yerini dəyişə bilməsi ona səbəb olur ki, maye və ya qaz üzərində təzyiq yaradarkən bu təzyiq həcmə ötürülə bilir, paylana bilir. Paskal müəyyən etmişdir ki, maye və qazlar üzərinə düşən təzyiq dəyişmədən bütün həcmə bərabər paylanır. Maye və ya qazlar üzərinə düşən təzyiqin bütün həcmə bərabər paylanmasının səbəbi təzyiq nəticəsində sıxlaşmış zərrəciklərin seyrək yerlərə tərəf hərəkətə gəlməsi və xaotik hərəkət nəticəsində hər tərəfə yenidən bərabər paylanmasıdır. Qeyd edim ki, xaotik hərəkət zərrəciklərin həcm üzrə qeyri- bərabər paylanmasına imkan vermədiyindən, ola bilməz ki, qabın hansısa hissəsində zərrəciklərin sıxlığı digər hissəsindəki sıxlığından fərqli olsun. Paskal qanunu bərk cisimlərə aid deyil, çünki bərk cismin zərrəcikləri maye və qaz zərrəciklərindən fərqli olaraq, mütəhərrik deyillər və ona görə də onlar seyrək yerlərə tərəf hərəkət edə bilmirlər və nəticədə üzərlərinə düşən təzyiqi həcmə paylaya bilmirlər. Atmosfer. Atmosfer təzyiqi . Atmosfer dedikdə, Yeri əhatə edən hava qatı başa düşülür. Atmosfer əsasən azot (78 %) və oksigen (21 %) qazlarından ibarət olub, CO 2 , H 2 O və bəzi təsirsiz qazlara da malikdir. Atmosferi Yerin ətrafında saxlayan Yerin böyük cazibə qüvvəsidir. Atmosferin Yeri tərketmə təhlükəsi ola bilərmi? Fərz edilir ki, Ayın da nə vaxtsa atmosferi olub və sonradan atmosfer Ayı tərk edib. Məlumdur ki, cismin Yerin cazibəsindən çıxa bilməsi üçün onun sürəti II kosmik sürət qədər, yəni qədər olmalıdır. Hava molekullarının xaotik hərəkətinin orta sürəti bu rəqəmdən çox kiçik olduğundan atmosferin Yeri tərketmə təhlükəsi yoxdur. 114 Atmosfer Yerin ətrafına bir neçə min kilometrlərlə paylanmışdır, yəni atmosferin dəqiq hündürlüyü yoxdur. Atmosfer Yerin ətrafına həm də qeyri-bərabər sıxlıqda paylanmışdır. Yerin səthinə yaxın atmosferin sıxlığı ən böyük olub, Yerdən uzaqlaşdıqca, havanın sıxlığı azalır. Deməli, atmosferin dəqiq sıxlığı da yoxdur. Yerin səthi üzərində atmosferin sıxlığı qədərdir. Aydın olur ki, çox böyük hündürlüyə malik hava təbəqəsi böyük kütləyə (böyük çəkiyə) malik olmalıdır və ona görə də Yerin səthində və Yerin səthində olan cisimlərin üzərində böyük çəki təzyiqi yaratmalıdır. Aydındır ki, bu halda Yerin səthinə yaxın hava zərrəcikləri səthə zərbələr vurmaqla, həm də zərbə təzyiqi yaratmalıdır, lakin bu təzyiq çəki təzyiqi ilə müqayisədə çox kiçik olduğundan, atmosfer təzyiqi dedikdə, hava təbəqəsinin çəki təzyiqi başa düşülür. Atmosfer təzyiqi dedikdə bir neçə min kilometrlərlə uzanan və nəticədə böyük kütləyə (böyük çəkiyə) malik hava təbəqəsinin Yerdə yaratdığı çəki təzyiqi başa düşülür. Atmosfer təzyiqini Torriçelli çox sadə üsulla ölçə bilmişdir. Bir metr (1000 mm) uzunluğunda civə ilə dolu borunu başı üstə çevirərək, içərisində h=1000 mm civə olan digər qaba salmışdır. Bu h= 760 mm zaman borudakı civənin bir hissəsi qaba tökülmüş və boruda 760 mm hündürlüyündə civə qalmışdır (şəkil 139). Şəkil 139. Borudabu qədər civənin qalması Atmosfer təzyiqinin 760 mm civə sütunun təzyiqinə bərabər olması deməkdir. Onda atmosfer təzyiqini müəyyənləşdirmək üçün elə 760 mm civə sütununun təzyiqini tapmaq lazımdır. Bunun üçün ifadəsində , , yazmaq lazımdır. Onda atmosfer təzyiqi üçün alarıq. Torriçelli təcrübəni müxtəlif vaxtlarda aparmış və müəyyən etmişdir ki, Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|