Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MAYELƏRİN SƏTHİ GƏRİLMƏSİ.
- Şəkil 130. Şəkil 131.
- Şəkil 133. Əgər bərk cismin zərrəcikləri ilə maye zərrəcikləri arasındakı cazibə
- Şəkil 135. Şəkil 136.
- Şəkil 137. Burada
109 cisimlərə təsir edən arximed qüvvəsi eyni olur. Başqa sözlə desək, hansısa mayenin səthində üzən cismi sıxlığı ondan dəfə çox və ya az olan mayeyə saldıqda, yenə də mayenin səthində qalırsa, deməli Arximed qüvvəsi əvvəlki qədərdir; cismin sıxlığı mayenin sıxlığına bəradər olduqda ( ), cismin mayedəki çəkisi sıfra bərabər olur; cisim sıxılmayan mayenin müxtəlif dərinliklərinə tam batdıqda, ona təsir edən Arximed qüvvəsi dəyişmir; içərisində maye olan qab sərbəst düşürsə, mayedə üzən cismə təsir edən Arximed qüvvəsi sıfra bərabər olur. Arximed qüvvəsi cismin mayeyə batan hissəsinin ağırlıq mərkəzinə tətbiq olunur. Mayelərin sıxlığını ölçməyə imkan verən və areometr adlanan cihazın iş prinsipi Arximed qüvvəsinin təsirinə əsaslanıb. MAYELƏRİN SƏTHİ GƏRİLMƏSİ. Mayenin səth təbəqəsini əmələ gətirən molekullar daxildəki molekullardan onunla fərqlənir ki, daxildəki molekullar hər tərəfdən yalnız maye molekulları ilə əhatə olunduğu halda, səthdəki molekullar bir tərəfdən maye molekulları, digər tərəfdən isə hava molekulları ilə əhatə olunurlar. Bu ona gətirib çıxarır ki, səthdəki molekullara təsir edən qüvvələr bir – birini tarazlaşdıra bilmir (şəkil 130) və nəticədə mayenin daxilinə tərəf yönəlmiş əvəzləyici qüvvə yaranır (şəkil 131). Buna görə də, mayenin açıq səthi həmişə gərilmiş vəziyyətdə, yəni səthdəki molekullar daxilə tərəf dartılmış vəziyyətdə olurlar. Hava Su Şəkil 130. Şəkil 131. 110 Kiçik həcmli mayenin kürə (damcı) formasını almasının səbəbi də bununla izah olunur. Belə ki, mayenin üst səthini əmələ gətirən molekulların daxilə dartılması elə formalı həndəsi fiqur yaradır ki, onun da səthinin sahəsi ən kiçik olsun. Belə fiqur isə, məlum olduğu kimi, kürədir (şəkil 132). Hava sərhəddindən fərqli olaraq, bərk cisim sərhəddində maye özünü başqa cür aparır. Bu halda Şəkil 132. mayenin bərk cismi isladan və ya islatmayan olmasından asılı olaraq, səthi gərilmə qüvvəsi birinci halda bərk cismə tərəf, ikinci halda isə mayeyə tərəf yönəlmiş olur (şəkil 133). Dəmir Dəmir Su Civə Şəkil 133. Əgər bərk cismin zərrəcikləri ilə maye zərrəcikləri arasındakı cazibə qüvvəsi mayenin öz zərrəcikləri arasındakı cazibə qüvvəsindən böyükdürsə, bu halda maye həmin bərk cisim üçün isladan maye olur. Digər halda, yəni bərk və maye zərrəcikləri arasındakı cazibə qüvvəsi mayenin öz zərrəcikləri arasındakı cazibə qüvvəsindən kiçikdirsə, maye həmin bərk cisim üçün islatmayan olur. Məsələn, su dəmir üçün isladan, civə isə dəmir üçün islatmayan mayedir (şəkil 133). Maye molekullarının hava və bərk cisim sərhədlərində özlərini bu cür aparmaları hadisə səthi gərilmə hadisəsi, yaranmış əvəzləyici qüvvə isə səthi gərilmə qüvvəsi adlanır. Səthi gərilmə qüvvəsinin nələrdən asılı olduğunu müəyyənləşdirək. Səthi gərilmə qüvvəsinin yaranma prinsipindən aydın olur ki, bu qüvvə mayenin səthini hüdudlandıran konturun uzunluğundan asılı olmalıdır (şəkil 134): . Bərabərliyə keçsək, alarıq. Şəkil 134. 111 Burada - mütənasiblik əmsalı olub, səthi gərilmə əmsalı adlanır. -nın vahidi 1 –dir. Səthi gərilmə əmsalı - konturun vahid uzunluğuna düşən səthi gərilmə qüvvəsinə bərabər fiziki kəmiyyətdir. Çevrə formasında olan kontur üçün və ya olduğunu nəzərə alsaq, səthi gərilmə qüvvəsi üçün və ya alarıq. Kapilyarlıq hadisələri. Səthi gərilmə qüvvəsinin olması ona gətirib çıxarır ki, böyük qablarda olan isladan mayenin səthi, az da olsa, kənarlardan yuxarıya tərəf (şəkil 135), islatmayan mayenin səthi isə kənarlardan aşağıya tərəf (şəkil 136) əyilmiş olur. Şəkil 135. Şəkil 136. Çox kiçik diametrli borularda (kapilyar borularda) bu hadisə isladan maye üçün onun boru boyunca qalxmasına, islatmayan maye üçün isə boru boyunca aşağı enməsinə səbəb olur. Aydındır ki, səthi gərilmə qüvvəsinin boru boyunca qaldırdığı mayenin çəkisi səthi gərilmə qüvvəsi qədər olmalıdır. Bunu nəzərə alaraq, en kəsik sahəsi dairə olan silindrik formalı kapilyar boruda mayenin qalxma (enmə) hündürlüyü üçün ifadə çıxaraq (şəkil 137). ifadəsində və olduğunu nəzərə alaraq, kapilyar boruda mayenin qalxma hündürlüyü üçün və ya şəklində ifadələr alarıq. Şəkil 137. Burada – kapilyar borunun radiusu ( – diametri), – isə boruda qalxan Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|