Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a

 
136 
 
əyrisidir). 0
0
C  anından başlayaraq qabın fasiləsiz istilik almasına baxmayaraq, bir 
müddət  termometrin  göstərişi  dəyişməyəcək  (II  əyrisi).  Temperaturun  sabit 
qaldığı anda qabın içərisinə diqqət yetirmiş olsaq,  görərik ki, həmin andan buzun 
ərimə  prosesi  başlayıb.  Bunu  qabın  içərisində  əmələ  gələn  su  damcıları  sübut 
edir.  Ərimə  prosesinin  sonuna  qədər,  yəni  sonuncu  buz  kristallarının  əriməsi 
anına  qədər,  temperatur  sabit  qalır.  Belə  çıxır  ki,  birinci  prosesdə  verilən  istilik 
buzun  temperaturunun  -40
0
C  -  dən      0
0
C  -  yə  qədər  artmasına  sərf  olunursa, 
sonrakı  istilik  buzun  əriməsinə,  başqa  sözlə  desək,  buzun  kristal  qəfəsinin 
dağılmasına sərf olunur. Bu istilik miqdarı ərimə istiliyi adlanır    və   
 
    
   ilə 
işarə olunur.  
Sonuncu  buz  kristalları  da  əridikdən  sonra  (bu  zaman  abın  içərisində  
yalnız  su  olur)  yenidən  termometrin  göstərişi  artmağa  başlayır  (III  əyrisi)  və  bu 
proses intensiv buxarlanma (qaynama) başlayanadək davam edir.  
Qaynama  başlayan  andan  etibarən  yenidən  termometrin  göstərişi 
dəyişmir. Bu proses mayenin tamamilə buxara çevrilməsinə qədər davam edir (IV 
əyrisi).  Mayenin  temperaturunun  sabit  qalmasına  uyğun  gələn  proses  zamanı 
mayeyə verilən istilik miqdarı buxarlanma istiliyi adlanır   və   
           
ilə işarə 
olunur.  
Sonuncu  damcılar  da  buxara  çevrildikdən  sonra  buxarın  qızması  prosesi 
başlayır  (hesab  edirik  ki,  əmələ  gələn  buxar  xüsusi  ötürmə  vasitəsilə  içərisində 
termometr yerləşdirilmiş ağzı bağlı qaba yığılı) ki, bu da temperaturun artması ilə 
müşayiət olunur  (V əyrisi).  
I,  III,  V  prosesslərdə,  yəni  buzun,  suyun  və  buxarın  qızmasına  uyğun 
proseslərdə verilən istilik miqdarı          
 
   
 
  düsturu ilə müəyyən olunur. 
II  və  IV  proseslərində,  uyğun  olaraq  buzun  əriməsinə  və  suyun  buxarlanmasına 
sərf  olunan  istilik  miqdarları  isə,  aydındır  ki,  temperatur  dəyişməsi  olmadığına 
görə            
 
   
 
   düsturu ilə təyin oluna bilməz. 
 Ərimə  və  buxarlanma  istilikləri  adlanan  bu  istilik  miqdarları  üçün  düstur 
çıxaraq.  Ərimə  istiliyinin  ərimə  temperaturunda  götürülmüş  bərk  cismin 
kütləsindən  və  növündən  asılılığını,  buxarlanma  istiliyinin  isə  qaynama 
temperaturunda götürülmüş  mayenin kütləsindən və növündən asılılığını nəzərə 
alsaq, onda      
 
    
     ,     
          
       alarıq.  
 

---

 
137 
 
 
Burada       -    ərimə  istiliyinin  bərk  cismin  növündən  asılılığını  göstərən 
parametr  olub,  xüsusi  ərimə  istiliyi,         isə    buxarlanma  istiliyinin  mayenin 
növündən asılılığını göstərən parametr olub, xüsusi buxarlanma istiliyi adlanır.  
Xüsusi ərimə istiliyi dedikdə, ərimə temperaturunda götürülmüş kütləsi 
1 kq olan bərk cismi tamamilə mayeyə çevirmək üçün lazım olan istilik miqdarı 
başa düşülür  (vahidi   BS – də   
 
  
  – dır).   
Xüsusi  buxarlanma  istiliyi  isə  -  qaynama  temperaturunda  götürülmüş 
kütləsi  1  kq  olan  mayeni  tamamilə  buxara  çevirmək  üçün  lazım  olan  istilik 
miqdarıdır ( vahidi     BS – də   
 
  
   – dır).   
Əksinə  proseslər  üçün  isə  bu  istilik  miqdarları,  uyğun  olaraq,  xüsusi 
kondensasiya  və  xüsusi bərkimə (kristallaşma)  istiyilikləri adlanır.  Belə çıxır ki, 
xüsusi  kondensasiya  istiliyi    1  kq  buxar  tamamilə  mayeyə  çevrilərkən  ayrılan 
istilik  miqdarı,  xüsusi  bərkimə  (kristallaşma)  istiliyi  isə  1  kq  maye  tamamilə 
kristallaşarkən ayrılan istilik miqdarıdır.  
Xüsusi  kondensasiya  və  kristallaşma  istilikləri,  uyğun  olaraq,  xüsusi 
buxarlanma və xüsusi ərimə istiliklərinə bərabər olur.  
Buza uyğun qrafikin təhlilindən aydın olur ki, istənilən bərk cismi əritmək 
üçün  əvvəlcə  onun  temperaturunu  ərimə  temperaturuna  qədər  qaldırmaq, 
alınmış  mayeni  buxara  çevirmək  üçün  isə  mayenin  temperaturunu  onun 
qaynama temperaturuna qədər qaldırmaq lazımdır. 
 
Buxarlanma.
    
Bildiyimiz  kimi,    buxarlanma  dedikdə,  mayenin  qaza  çevrilməsi  prosesi 
başa düşülür. Buxarlanmanın səthi buxarlanma və daxili buxarlanma kimi növləri 
vardır.  
Səthi  buxarlanma.  Aydındır  ki,  maye  zərrəciklərinin  buxarlanması,  yəni 
mayedən  qopub  ayrılması    üçün  zərrəciklərin  enerjisi  zərrəciklərarası  rabitəni 
(cazibəni)  qırmağa  kifayət  etməlidir.  İstənilən  temperaturda  enerjisi  qonşu 
zərrəciklərlə  rabitəni  qırmağa  kifayət  edən  zərrəciklər  olduğundan,  mayenin 
buxarlanması  istənilən  temperaturda  baş  verə  bilər,  lakin  rabitəni  qıra  bilən 
zərrəciklərin  mayeni  tərk  edə  bilməsi  üçün  həmin  zərrəciklər  mayenin  açıq 

---

 
138 
 
səthinə  yaxın  olmalıdır.  Mayenin  daxilində  olan  böyük  enerjili  zərrəciklər  qonşu 
zərrəciklərlə  rabitəni  qıra  bilsələr  də,  onlar  mayeni  tərk  edə  bilmirlər.  Ona  görə 
də buxarlanmanın bu növü səthi buxarlanma adlanır. 
Mayenin  səthinə  yaxın  olan  böyük  enerjili  zərrəciklərin  mayeni  tərk 
etməsi hadisəsi səthi buxarlanma adlanır.  
 
Səthi buxarlanmanın nələrdən asılı olduğunu aydınlaşdıraq. Mayenin səthi 
buxarlanması  onun  temperaturundan  asılıdır.  Daha  dəqiq  desək,  temperatur 
artdıqca,  mayenin  səthi  buxarlanması  sürətlənir.  Mayenin  səthi  buxarlanması, 
həm də mayenin açıq səthinin sahəsindən asılı olur. Eyni miqdarda mayenin açıq 
səthinin sahəsini böyütdükcə, onun səthi buxarlanması sürətlənir.  
 
Aydındır ki, buxarlanan maye soyumalıdır, çünki mayeni tərk edən böyük 
enerjili  zərrəciklər  mayenin  enerjisinin  bir  hissəsini  özləri  ilə  aparmış  olur.  
Mayenin səthində külək yaratmaqla da onun soyumasını sürətləndirmək olur. Bu 
onunla izah olunur ki, külək yaratmaqla, biz buxarlanma ilə paralel baş verə bilən 
kondensasiyanın,  yəni  mayeni  tərk  edən  molekulların  yenidən  mayeyə 
qayıtmasının qarşısını almış oluruq.  
       Daxili  buxarlanma  (qaynama).    Səthi  buxarlanmadan  fərqli  olaraq,  mayeni 
qaynatmaq  üçün  adətən  onu  qızdırmaq  lazımdır.  Qaynama  prosesinin  hansı 
formada  baş  verdiyini  izləmək  üçün  suyu  şəffaf  qabda  (kolbada)  qızdıraq.  Bu 
zaman görərik ki, qızmanın ilkin mərhələsində qabın dibində əvvəlcə qabarcıqlar 
görünməyə  başlayır,  sonra  qabarcıqlar  yuxarı  hərəkət  edərək  getdikcə  kiçilir  və 
yox olurlar.  Qızmanın sonrakı mərhələsində isə əmələ gələn qabarcıqların yuxarı 
qalxaraq, daha da böyümələrinin və səthə çatıb partlamalarının şahidi oluruq. Bu 
hadisə daxili buxarlanma və ya qaynama adlanır.  
 
Maye   daxilində   qabarcıqların   görünməsi,  onların   böyüyərək   səthə  
qalxması  və  səthdə  partlaması  hadisəsi  daxili  buxarlanma  və  ya  qaynama 
adlanır.   
 
Məlum  olduğu  kimi,  mayenin  daxilində  həll  olunmuş  şəkildə  buxar 
qabarcıqları  olur.  Mayeni  qızdırdıqda,  bu  qabarcıqların  daxili  təzyiqi  böyüyür  və 
üzərinə  düşən  atmosfer  təzyiqinə  üstün  gəlir.  Nəticədə  qabarcıqlar  şişir  və 
arximed  qüvvəsinin  təsiri  altında  yuxarıya  doğru  hərəkət  edirlər.  Qızmanın  ilkin 
mərhələsində hələ konveksiya baş vermədiyindən, mayenin üst təbəqələri soyuq 
olur. Ona görə də yuxarı qalxan qabarcığın temperaturu azaldığı üçün onun daxili 

---