Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a

 
133 
 
Şüalanmanın  özünəməxsus  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  soyuq  cismin 
səthinə  şüalar  vasitəsilə  çatan  enerjinin  səth  tərəfindən  udulması  səthin 
rəngindən  asılı  olur.  Bu  zaman  tünd  səthlər  şüaları    daha      çox,  açıq  səthlər  isə 
daha az udur və nəticədə tünd səthlər açıq səthlərə nisbətən daha çox qızır.  
 
İSTİLİK  MİQDARI.  XÜSUSİ  İSTİLİK  TUTUMU. 
 
Aydındır ki, istilik mübadiləsi zamanı isti cisim istilik verir, soyuq cisim isə 
istilik alır.  
İstilik  mübadiləsi  zamanı  isti  cismin  verdiyi  və  ya  soyuq  cismin  aldığı 
enerjinin miqdarı istilik miqdarı adlanır   və  «   »   ilə işarə olunur.  
BS - də [ ] = 1C  (Coul) - dur.  
İstilik miqdarının 1 kalori  (   )  adlanan vahidi də vardır.  
Kütləsi  1q  olan  suyun  temperaturunu  1
o
C  dəyişmək  üçün  lazım  olan 
istilik miqdarı  1      adlanır.                ,                  - dur.  
İstilik miqdarının nələrdən asılı olduğunu müəyyənləşdirək: 
1.    İstilik  miqdarı  maddənin  (istilik  alan  və  ya  istilik  verən)  kütləsindən 
asılıdır:          (maddənin növü və temperaturlar fərqi sabit qaldıqda); 
2.   İstilik    miqdarı     maddənin    temperaturlar     fərqindən      asılıdır:  
     
 
   
 
   (maddənin növü və kütləsi sabit qaldıqda); 
3.  İstilik  miqdarı  həm  də  maddənin   növündən  asılı   olur  (maddənin  
kütləsi və temperaturlar fərqi sabit qaldıqda).  
İstilik miqdarının maddənin növündən asılılığını göstərən parametr  «
   
»   
ilə işarə olunur və maddənin xüsusi istilik tutumu adlanır. Deməli,         - dir.  
Bu  üç  asılılığı  birləşdirsək,  istilik  miqdarı  üçün             
 
   
 
     
şəklində ifadə alarıq.  
Bu ifadədən xüsusi istilik tutumu üçün   
   
 
   
 
  
 
  
    alınır.  
Əgər   
        
,   
 
 
   
 
     
   olarsa, onda  
     
 
 
  olar.  
Deməli,  xüsusi  istilik  tutumu  –  kütləsi  1kq  olan  cismin  temperaturunu 
1
0
S dəyişmək üçün lazım olan istilik miqdarına bərabər olan fiziki kəmiyyətdir.   
 İstilik miqdarının  ifadəsini              şəklində yazmaqla və             
şərtinin      nəzərə   almaqla,   həmin    ifadəni    həm    də                nəzərə   

---

 
134 
 
almaqla, kimi də yazmaq olar. 
Onda     xüsusi       istilik      tutumunun         vahidi         üçün      BS   - də  
       
 
     
        və  ya     
       
 
     
 
     -     alınar.  
        ilə    işarə   olunur   və  maddənin   istilik   tutumu   adlanır. 
Bunu nəzərə alsaq,  istilik  miqdarı  üçün                və ya                      
ifadəsini alarıq.    Buradan       
 
  
 
 
  
  
  alınar.  
Belə  çıxır  ki,  istilik  tutumu  -  verilmiş  kütləli  cismin  temperaturunu    1
0
C 
(1K)  dəyişmək üçün lazım olan istilik miqdarıdır.  
BS - də vahidi    
       
 
  
   
 
 
     - dir.    
 
İstilik balansı tənliyi.
 
Artıq qeyd etdiyimiz
  
kimi, müxtəlif temperaturlu 
cisimlər  arasında  istilik  mübadiləsi  baş  verən  zaman  isti  cisim  istiliyinin  bir 
hissəsini  soyuq  cismə  verərək  soyuyur,  soyuq  cisim  isə  aldığı  istiliyin  hesabına 
qızır  və  nəticədə  cisimlərin  temperaturları  bərabərləşir.  Bu  halda  deyilir  ki, 
cisimlər  istilik  tarazlığı  halına  gəlirlər.  İstilik  tarazlığı  halında  cisimlərin  malik 
olduğu temperatur qərarlaşmış temperatur adlanır.  
Cüzi  enerji  itkisini  nəzərə  almasaq,  soyuq  cismin  aldığı  istilik  isti  cismin 
verdiyi  istiliyə  bərabər  olmalıdır  :     
 
    
 
   .    Bu  tənlik  istilik  balansı  tənliyi 
adlanır. Burada « - » işarəsi temperaturlar fərqinin istilik verən cisim üçün mənfi, 
istilik alan cisim üçün isə müsbət olması ilə əlaqədardır. 
İstilik  balansı  tənliyini  eyni  növdən  olan  2  cismə  (məsələn,  suya)  tətbiq 
edək. Fərz edək ki, temperaturu   
 
  və kütləsi   
 
   olan   isti suyu temperaturu  
 
 
        və  kütləsi     
 
    olan    soyuq    su    ilə  qarışdırmışıq.    Bu  halda  qərarlaşmış  
temperatur      olsun.  
Onda istilik balansı tənliyinə əsasən  
 
 
 
      
 
      
 
 
 
      
 
   olar.  
Burada  isti  və  soyuq  suların  xüsusi  istilik  tutumları  eyni  olduğundan    
 
   
 
 , 
mötərizələri  açmaqla,  qərarlaşmış  temperatur  üçün      
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
   
 
    ifadəsini 
alarıq.   
Xüsusi  istilik  tutumları  müxtəlif  olan  cisimlər  üçün  isə  qərarlaşmış 
temperaturun ifadəsi       
 
 
 
 
 
 
    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
     şəklində    olacaq. 

---

 
135 
 
MADDƏNİN  AQREQAT  HALLARININ DƏYİŞMƏSİ. 
 
Maddənin bərk, maye və qaz halı onun aqreqat halları adlanır.  
Bilirik  ki,  maddənin  temperaturunun  dəyişməsi  onun  aqreqat  halının 
dəyişməsinə səbəb olur. Maddənin bərk haldan maye, maye halından qaz halına 
keçməsi üçün onu qızdırmaq tələb olunursa, qaz halından maye, maye halından 
bərk hala keçməsi üçün isə onu soyutmaq lazımdır. 
Maddənin  bərk  haldan  maye  halına  keçməsi  ərimə,  maye  halından  qaz 
halına  keçməsi  buxarlanma,  əksinə,  qaz  halından  maye  halına  keçməsi 
kondensasiya, maye halından bərk halına keçməsi isə bərkimə və ya kristallaşma 
adlanır.  Deməli,    düzünə  proses  istiliyin  udulması,  əksinə  proses  isə  istiliyin 
ayrılması ilə müşayiət olunur.  
Maddənin  aqreqat  halının  dəyişməsi  zamanı  baş  verən  prosesləri  
aydınlaşdırmaq  məqsədi ilə içərisində buz olan (fərz edək ki, buzun temperaturu  
-40
0
C-dir)  qabı  qızdırıb,  zamandan  asılı  olaraq  buzun  temperaturunun 
dəyişməsini  qabın  içərisində  əvvəlcədən  yerləşdirilmiş  termometr  vasitəsilə 
izləmək lazımdır (şəkil 159).  
      t (
o
C) 
                                                                
Buxarlanma
                 V 
               
 100
o
C 
                                                                                             IV 
                            
 Ərimə
                                III              
Kondensasiya
 
                                                                                                            t (san) 
                                         II                                           
                         I                     
 Bərkimə
 
        -40
o
C                                                              
                                                                                                                                          
                                                      Şəkil 159. 
 
Bu  zaman  əvvəlcə  verilən  istiliyin  hesabına  buzun  temperaturunun 
artmasının  şahidi  olarıq.  Aydındır  ki,  buza  verilən  istilik  onun  zərrəciklərinin 
xaotik  hərəkətinin  sürətinin  artmasına,  yəni    buzun  daxili  enerjisinin 
(temperaturunun)  artmasına  səbəb  olmalıdır.  Bu  minvalla  buzun  qızma 
prosesinin  0
0
C –yə qədər davam etdiyini görərik (şəkildə bu prosesə uyğun əyri  I 

---