Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a

 
139 
 
təzyiqi  azalır  və  qabarcıq  yenidən  görünməz  olur.  Qızmanın  sonrakı 
mərhələlərində  mayenin  üst  təbəqələri  də  konveksiyanın  hesabına  qızdığından, 
yuxarı  qalxan  qabarcıq  daha  da  şişir  və    səthə  çatıb  partlayır,  yəni  mayenin 
qaynaması  baş  verir.  Bu  zaman  buxar  qabarcıqları  daxildən  çıxdığına  görə 
qaynama,  həm də daxili buxarlanma adlanır.     
 
Mayenin  qaynadığı  temperatur  qaynama  temperaturu  adlanır.  Qaynama 
temperaturunun nələrdən asılı olduğunu aydınlaşdıraq.  
1. Mayenin qaynaması üçün, yəni qabarcığın şişib, səthdə partlaması üçün 
o, üzərinə düşən atmosfer təzyiqinə və suyun özünün hidrostatik təzyiqinə üstün 
gəlməlidir.  Belə  çıxır  ki,  atmosfer  təzyiqi  yüksək  olduqca,  qabarcığın  şişməsi 
(qaynama)  çətinləşir.  Ona  görə  də  mayenin  qaynama    temperaturu  atmosfer 
təzyiqindən  asılı  olur.  Daha  dəqiq  desək,  atmosfer  təzyiqi  böyük  olan  yerdə 
qaynama temperaturu yüksək olur və əksinə. Belə çıxır ki, hündürlük artdıqca, 
qaynama  temperaturu  azalmalı,  azaldıqca  isə,    artmalıdır.  Normal  atmosfer 
təzyiqində suyun qaynama temperaturu 100
0
C – ə bərabərdir.  
 
2.  Mayenin  qaynama  temperaturu  eyni  bir   atmosfer təzyiqində həm də 
mayenin  növündən  asılı  olur.  Qabarcıq  daxili  təzyiqi  böyük  olan  mayenin 
(məsələn, efirin) qaynama temperaturu kiçik, qabarcıq daxili təzyiqi kiçik olan 
mayenin (məsələn, suyun) qaynama temperaturu isə böyük olur.  
 
BİRATOMLU  İDEAL  QAZIN  DAXİLİ  ENERJİSİ. 
 
Daxili  enerji  dedikdə,  cismi  təşkil  edən  zərrəciklərin  daxili  kinetic   və  
daxili    potensial    enerjilərinin    cəmi    başa    düşülür.  Daxili  enerji    «U»  ilə  işarə 
edilir. Ən sadə sistem olan ideal qazın daxili enerjisini hesablayaq. Bildiyimiz kimi, 
ideal qaz - zərrəciklər arasında qarşılıqlı təsir olmayan qaza deyilir. Ona görə də 
ideal  qazın  daxili  potensial  enerjisi  olmur  və  qazın  daxili  enerjisi  zərrəciklərin 
daxili  kinetik  enerjilərinin  cəminə  bərabər  olur.  Sadəlik  xatirinə  biratomlu  ideal 
qaz üçün bu ifadəni hesablayaq. Bunun üçün hər bir qaz zərrəciyinin malik olduğu 
 
 
 
 
 
      enerjisini  qaz  zərrəciklərinin     
 
 
 
 
    sayına      vurmaq      lazımdır. 
Onda      biratomlu    ideal    qazın    daxili    enerjisi      üçün       
 
 
 
 
 
        və  ya  
   
 
 
            alarıq.  

---

 
140 
 
Mendeleyev-Klapeyron tənliyinə  əsasən  
 
 
          olduğundan,  onda 
biratomlu  ideal qazın  daxili enerjisi üçün həm   də      
 
 
      alarıq.  
Daxili enerji üçün aldığımız     
 
 
 
 
 
     ifadəsindən görünür ki,  verilmiş 
kütləli bir atomlu ideal qazın daxili enerjisi yalnız temperaturdan asılı olur. Başqa 
sözlə  desək,  qazın  daxili  enerjisinin  dəyişməsi  üçün  onun  temperaturu 
dəyişməlidir.  Deyiləni  nəzərə  almaqla,  daxili  enerjinin  dəyişməsi  üçün             
    
 
 
 
 
 
           kimi ifadə almış olarıq.  
Daxili enerji üçün alınmış digər ifadədən  (   
 
 
    )  aydın olur ki,  daxili 
enerjinin dəyişməsi həm də təzyiqinin sabit qiymətində həcmin dəyişməsi zamanı 
və ya həcmin    sabit   qiymətində   təzyiqin   dəyişməsi   zamanı   mümkündür,   
yəni      
 
 
        (          )  və ya       
 
 
        (          ).  
 
                        
TERMODİNAMİKADA  İŞ. 
 
Bildiyimiz    kimi,  mexanikada  iş  görülməsi  üçün  qüvvə  və  yerdəyişmənin 
olması  vacib  idi.  Görək,  termodinamikada  işin  görülməsi  üçün  nə  olmalıdır?   
Əvvəlcə  qeyd  edək  ki,  termodinamikada  iki  cür  işdən  söhbət  gedə  bilər.  Daha 
dəqiq  desək,  bu  zaman  xarici  qüvvələr  sistem  üzərində  iş  görə  bilər,    yaxud  da 
sistem özü xarici qüvvələr üzərində iş görə bilər.  
Əvvəlcə  xarici  qüvvələrin  sistem  üzərində  gördüyü  işi  hesablayaq.  Fərz 
edək  ki,  silindrik  formalı  qabın  içərisindəki  qaz       qüvvəsinin  təsiri  ilə  sıxılır.  Bu 
zaman    qüvvə     ilə     yerdəyişmənin                                 
 
 
istiqamətləri  üst - üstə  düşdüyündən  
(     )  iş            kimi  hesablanır.      
Şəkil    160   - dən   göründüyü                                                                                
kimi,  yerdəyişmənin       
 
   
 
 və     
təzyiq  qüvvəsinin            olduğunu                            
 
 
nəzərə     alsaq,     xarici     qüvvələrin                                        Şəkil 160.                               
sistem üzərində gördüyü iş üçün                                                         
            
 
   
 
        
 
    
 
       
 
   
 
         
 
   
 
                                                                                                    

---

 
141 
 
ifadəsini  alarıq  (burada  S  -  porşenin  en  kəsik  sahəsi,  p  -  qazın  təzyiqi,                                                                                                 
- isə qazın həcm dəyişməsidir). 
 
Deməli,  xarici  qüvvələrin  sistem  üzərində  gördüyü  iş                                                                                                        
kimi hesablanır.                  
           İndi də  sistemin xarici qüvvələr üzərində gördüyü  işi hesablayaq. Bu halda 
 da iş            düsturu ilə hesablanacaq.                     
 
 
Şəkil  161 – dan  göründüyü    kimi,                                                                              
 bu    halda   xarici   qüvvənin   təsiri    ilə 
porşen   
 
  vəziyyətindən   
 
  vəziyyətinə 
yerini       dəyişdiyi      üçün      yerdəyişmə                            
 
                
     
 
   
 
   olur.                                                                               Şəkil 161.                        
         Eyni  ilə göstərmək olar ki,  sistemin                     
 xarici  qüvvələr  üzərində  gördüyü  işi    (bu  işi          ilə  işarə  edirlər)                                                                                                               
olur.  
Belə məlum olur ki, termodinamikada işin görülməsi üçün mütləq qazın 
həcmi dəyişməlidir. Əgər qazın həcmi dəyişmirsə, yəni proses izoxor prosesdirsə, 
bu halda iş görülmür. 
İş üçün aldığımız ifadələrdən aydın olur ki, sistemin işi mənfi işarə ilə xarici 
qüvvələrin işinə bərabər olur:            .  
Belə  təsəvvür  yaranmasın  ki,  xarici  qüvvələrin  işi  həmişə  mənfi,  sistemin 
işi  isə  həmişə  müsbət  olur.  Gördüyümüz  kimi,  xarici  qüvvə  iş  görərkən  qazın 
həcmi  kiçilir,  sistem  iş  görərkən  isə  həcm  böyüyür.  Ona  görə  də  qazın  həcmi 
kiçilərkən,  xarici  qüvvələrin  sistem  üzərində  gördüyü  iş  müsbət,  sistemin 
özünün  gördüyü  iş  isə  mənfi  olur.  Həcmin  böyüməsi  zamanı  isə,  əksinə, 
sistemin işi müsbət, xarici qüvvələrin işi  mənfi olur.  
 
       
TERMODİNAMİKANIN   BİRİNCİ  QANUNU. 
 
Bildiyimiz  kimi,  cismin  daxili  enerjisini  artırmaq  üçün  ona    ya  istilik 
vermək, ya da onun üzərində iş görmək lazımdır. Əgər cismə eyni zamanda  həm 
istilik  verib,  həm  də  onun  üzərində  iş  görəriksə,  bu  halda  onun  daxili  enerjisi 
enerjinin saxlanması qanununa əsasən həm verilən istiliyin, həm də görülən işin 
hesabına  dəyişəcək.    Söylənilən  bu  fikir    Termodinamikanın  birinci  qanununun 

---