Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elektrik yükünü keçirənlər naqillər, keçirməyənlər isə qeyri naqillər və ya dielektriklər adlanır.
- Ən kiçik bölünməz yük elementar yük adlanır
- Atom zərrəciklərinin kulon və kiloqramlarla təyin olunmuş yük və kütlələri, uyğun olaraq, onların mütləq yükü və mütləq kütləsi adlanır.
- : . Onda protona görə elektronun nisbi yükü – 1
149 dərəcələmək mümkündür. Bu halda onun köməyi ilə elektrik yükünün miqdarını da müəyyənləşdirmək olar, yəni ondan elektrometr kimi də istifadə etmək olar (şəkil 164). Elektrik haqqında əlavə məlumatlar almaq məqsədi ilə maraqlı təcrübələr aparılmışdır. Onlardan biri ondan ibarət olmuşdur ki, yüklü elektroskopu müxtəlif cisimlərlə (kəhraba, kauçuk, Şəkil 164. şüşə, ağac, rezin, parça, saf su və s.) yüksüz elektroskopla birləşdirmişlər. Bu zaman elektroskopun vərəqlərində elə bir dəyişiklik baş verməmişdir. Elektroskopların dəmir, mis, alüminium və s. çubuqlarla birləşdirilməsi zamanı isə yükün bir hissəsinin yüksüz elektroskopa verilməsinin şahidi olmuşlar. Bununla da aydın olmuşdur ki, elektrik yükünü keçirən və keçirməyən cisimlər olur. Elektrik yükünü keçirənlər naqillər, keçirməyənlər isə qeyri naqillər və ya dielektriklər adlanır. Elektrik yükünün bölünməsi. Elektroskoplarla aparılan təcrübələrdən aydın oldu ki, elektrik yükünün bir hissəsini yüksüz elektroskopa verməklə, onu bölmək olur (şəkil 165). Təbii olaraq belə bir sual meydana çıxır. Görəsən, elektrik yükünü hansı həddə qədər bölmək olar? Aydındır ki, yük bölündükcə, azalmalıdır. Onda, görəsən, yükün azalması sonsuzluğa qədər, yəni yük tamamilə yox olana qədərmi davam edir, yoxsa, yükün elə bir bölünmə sərhəddi mövcuddurmu ki, o andan başlayaraq yükün bölünməsi Şəkil 165. dayanır? Başqa sözlə desək, görəsən təbiətdə ən kiçik bölünməz yük mövcuddurmu? Bu sualların cavabını İoffe və Müllügen çox dəqiq təcrübələr vasitəsilə tapa bilmişlər. Onlar müəyyənləşdirmişlər ki, yükün getdikcə azalması ona gətirib çıxarır ki, son nəticədə yükün bölünməsi dayanır. Belə çıxır ki, yükün bölünmə sərhəddi, yəni ən kiçik bölünməz yük mövcuddur. 150 Ən kiçik bölünməz yük elementar yük adlanır və - a bərabərdir. Müllügen yükün bölünmə sərhəddini müəyyənləşdirərkən hər dəfə yükün tam ədəd qədər azalmasının şahidi olmuşdur. Bu faktın əsasında o, elementar yükü daşıyan zərrəciyin də ola bilməsi ideyasını irəli sürmüşdür. Tomson isə təcrübi yolla elementar yükü daşıyan zərrəciyi müəyyənləşdirmişdir. Həmin zərrəcik elektron adlandırılmışdır. Belə çıxır ki, elektron mənfi elementar yükü daşıyan zərrəcikdir. Elektronun kəşfi atomun bölünməzliyi ideyasına son qoydu. Aydın oldu ki, bölünməz qəbul olunan atomun özü də daha kiçik zərrəciklərdən, o cümlədən elektronlardan, təşkil olunmalıdır. Nəzərə alsaq ki, sürtünmədən əvvəl elektrik yükünə malik olmayan, yəni neytral olan atom təkcə elektronlardan təşkil oluna bilməz, onda atomun tərkibində eyni miqdarda müsbət yük daşıyan zərrəciklərin də ola bilməsi aydın olur. Atomun tədqiqinin növbəti mərhələsi müsbət və mənfi yükün hansı formada paylanmasına həsr olunmuşdur. Bu sahədə də ilk cəhdi Tomson etmişdir. Tomsona görə, müsbət yük atomun bütün həcmini doldurur (xəmir keksin hər yerini doldurduğu kimi), elektronlar isə müsbət yükün arasında yerləşmişlər (kişmiş xəmirin içərisində paylandığı kimi) (şəkil 166). Atomun bu modeli -Tomson modeli və ya keks modeli adlanır. Şəkil 166. Sonralar bu modelin səhv olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur. Daha dəqiq desək, atomun quruluşu haqqında Tomson modeli atomun işıq şəklində enerji şüalandırmasını və atomun diskret şəkildə enerji udmasını izah edə bilməmişdir. İlk dəfə olaraq, atomun düzgün modelini Rezerford təklif etmişdir. Rezerforda görə müsbət yük, heç də Tomsonun dediyi kimi atomun bütün həcmini deyil, onun çox kiçik bir hissəsini – nüvəsini tutur (Rezerford atomun nüvə modelini təklif etmişdir). Bu modelə görə elektronlar müsbət yükün daxilində yox, onun ətrafında, planetlərin Günəş ətrafında hərəkətinə oxşar olaraq, müxtəlif orbitlər üzrə fırlanırlar (şəkil 167). Şəkil 167. 151 Atomun bu modeli Rezerford modeli və ya planetar model adlanır. Məlum olduğu kimi, elektronların nüvə ətrafı orbitlərdəki sayı düsturu ilə müəyyən olunur (burada - orbitin sıra nömrəsi, – isə orbitdəki elektronların sayıdır. Bu düstura əsasən nüvə ətrafı birinci orbitdə 2, ikinci orbitdə 8, üçüncü orbitdə 18 və s. elektron fırlanır. Sonuncu orbitdə fırlanan elektronlar valent elektronları adlanır (bu say elementin valentliyini müəyyən edir) Atomun sonrakı tədqiqi onun nüvəsinin protonlardan və neytronlardan təşkil olunmasını sübut etdi. Müəyyən edildi ki, protonun yükü müsbət işarəli olub, elektronun yükünə bərabərdir. Belə çıxır ki, proton müsbət elementar yükə malik zərrəcikdir ( ). Neytronlar isə elektrik yükünə malik olmayan neytral zərrəciklərdir. Atomu təşkil edən zərrəciklərin kütlələrinin təyini göstərdi ki, proton elektrondan 1840 dəfə, neytron isə elektrondan 1860 dəfə ağır zərrəcikdir. Deməli, proton və neytronun kütlələri təqribən bir-birinə bərabər olub, elektronun kütləsi ilə müqayisədə dəfə böyükdür. Atom zərrəciklərinin kulonlarla və kiloqramlarla müəyyən edilmiş yük və kütlələri aşağıdakı kimidir: , Atom zərrəciklərinin kulon və kiloqramlarla təyin olunmuş yük və kütlələri, uyğun olaraq, onların mütləq yükü və mütləq kütləsi adlanır. Atom və nüvə fizikasında protonu etalon kimi qəbul etməklə, zərrəciklərin mütləq yük və mütləq kütlələrindən başqa, onların protona görə təyin olunmuş nisbi yük və kütləsindən də istifadə edilir. Ayudındır ki, protonu etalon qəbul etmək - onun yükünü və kütləsini vahid qəbul etmək deməkdir : . Onda protona görə elektronun nisbi yükü – 1 - ə, nisbi kütləsi isə 0 - a bərabər olacaq: . Neytronun nisbi kütləsi isə 1 – ə, yüksüz zərrəcik olduğundan onun nisbi yükü sıfır olacaqdır: . Bütün kimyəvi element atomlarının (nüvələrinin) nisbi yükü və nisbi kütləsi protona görə təyin olunur. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|