Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Maqnit təsiri
- Elektrik cərəyanının istiqaməti
- Cərəyan şiddətinin vahidi cərəyanlı naqillərin maqnit qarşılıqlı təsirinə əsasən müəyyənləşdirilib.
- N maqnit qarşılıqlı təsiri yarada bilsin.
- yük – 1A şiddətində cərəyan axan naqilin en kəsik sahəsindən 1 san-də keçən yükün miqdarıdır
155 3. Maqnit təsiri. Bu təsirə əsasən cərəyan keçən naqil öz ətrafında maqnit sahəsi yaradır. Cərəyan keçən naqilin öz ətrafında maqnit sahəsi yaratması o deməkdir ki, cərəyanlı naqilin ətrafında maqnit əqrəbinə təsir edə bilən (elektrik sahəsindən fərqli) maqnit sahəsi adlanan xüsusi sahə yaranır. Əgər elektrik sahəsini elektrik yükü yaradırdısa və o, bu sahədə yerləşmiş digər elektrik yükünə təsir edə bilirdisə, maqnit sahəsi cərəyanlı naqil tərəfindən yaradılır və o, sahədə yerləşmiş digər cərəyanlı naqilə təsir edə bilir. Maqnit sahəsi sahədə yerləşmiş cərəyansız naqilə təsir edə bilmir. (Bu barədə ətraflı «Maqnit sahəsi» bəhsində) Elektrik cərəyanının istiqaməti. Elektrik cərəyanının istiqaməti olaraq, müsbət yüklü zərrəciklərin hərəkət istiqaməti qəbul edilib. Metal naqillər üçün bu istiqamət elektronların hərəkət istiqamətinin əksinədir. Cərəyan şiddəti. Elektrik cərəyanının adlarını çəkdiyimiz məlum təsirlərini xarakterizə etmək üçün cərəyan şiddəti adlanan parametrdən istifadə edilir. Aydındır ki, naqildə cərəyan yaranması, onun en kəsik sahəsindən vahid zamanda müəyyən qədər elektrik yükünün (yüklü zərrəciklərin) keçməsi deməkdir. Bu yükün miqdarı nə qədər çox olarsa, cərəyanın təsirləri də o qədər çox olar. Buna görə də, vahid zamanda naqilin en kəsik sahəsindən keçən yükün miqdarı cərəyanı xarakterizə edən parametr kimi qəbul olunub, cərəyan şiddəti adlanır və kimi təyin olunur (Burada q - naqilin en kəsik sahəsindən keçən yükün miqdarı, – yükün keçmə Şəkil 171. müddətidir (şəkil 171). Cərəyan şiddəti yeganə fiziki kəmiyyətdir ki, düsturu olmağına baxmayaraq, vahidi etalon kimi qəbul olunub. Cərəyan şiddətinin vahidi cərəyanlı naqillərin maqnit qarşılıqlı təsirinə əsasən müəyyənləşdirilib. Bunun üçün vakuumda yerləşmiş, aralarındakı məsafə 1m olan iki sonsuz uzun, paralel naqillər götürülüb və onlardan cərəyan buraxılıb. 156 Naqillərin hər bir metrləri arasında maqnit qarşılıqlı təsiri yaranan halda deyilib ki, naqillərdən axan cərəyanın şiddəti 1 Amperdir (A). 1A elə cərəyan şiddətinə deyilir ki, həmin cərəyan vakuumda götürülmüş, aralarındakı məsafə 1m olan iki sonsuz uzun, paralel naqillərdən keçərkən, onların hər bir metrləri arasında 2 ·10 - 7 N maqnit qarşılıqlı təsiri yarada bilsin. Cərəyan şiddətinin düsturundan yük üçün ifadə alınır: . Yükün vahidi bu düsturdan tapılır. BS - də - dir. Bu vahid Kulonun şərəfinə adlanır ( ). yük – 1A şiddətində cərəyan axan naqilin en kəsik sahəsindən 1 san-də keçən yükün miqdarıdır. Elektrik dörəsində cərəyan şiddətini ölçən cihaz ampermetr adlanır. Ampermetr dövrədə işarəsi ilə göstərilir. Ampermetrin əsas hissəsi nalşəkilli Şəkil 172. maqnitin içərisində yerləşmiş çərçivədən və ona birləşmiş əqrəbdən ibarətdir. Çərçivədən cərəyan keçərkən o, maqnitlə qarşılıqlı təsirdə olur və nəticədə dönür və əqrəbi də döndərir. Deməli, ampermetrin iş prinsipi cərəyanın maqnit təsirinə əsaslanıb. Ampermetr dövrəyə ardıcıl birləşdirilir (şəkil 172), belə ki, görəcəyik ki, ardıcıl birləşmiş dövrənin hər yerində cərəyan şiddəti eyni olur. Ona görə ampermetri ardıcıl dövrənin hansı hissəsinə qoşmağın əhəmiyyəti olmur. Metal naqillər üçün cərəyan şiddətinin düsturunu çıxaraq. Fərz edək ki, en kəsik sahəsi olan cərəyanlı naqildə sürəti ilə nizamlı hərəkət edən sərbə yüklü zərrəciklərin (metal naqil misalında elektronların) konsentrasiyası - dir (şəkil 173). Cərəyan yaratmaqda iştirak Şəkil 173. edən hər bir zərrəciyin yükünün olduğunu qəbul edək. Bu şərtlər daxilində naqildə yaranan cərəyan şiddətini ifadəsində yazmaqla tapaq. Burada - naqilin en kəsik sahəsindən keçən yüklü zərrəciklərin ümumi sayıdır. olduğunu nəzərə almaqla, cərəyan şiddəti üçün 157 ifadəsini alarıq (burada V - naqil parçasının həcmi, isə onun uzunluğudur). Bərabərsürətli hərəkət halında olduğundan sonuncu ifadədən cərəyan şiddəti üçün alınar. Metal naqil misalında hərəkət edən zərrəciklər elektron olduğundan, cərəyan şiddətinin düsturu kimi olacaqdır. Elektrik gərginliyi. Elektrik gərginliyi cərəyan mənbəyinin yaratdığı elektrik sahəsini xarakterizə edən parametrdir. Bildiyimiz kimi, elektrik sahəsi naqildəki sərbəst yüklü zərrəciklərə təsir edərək onları hərəkətə gətirməklə, müəyyən iş görmüş olur. Sahənin gərginliyi məhz onun gördüyü işlə müəyyən olunur, yəni sahənin dövrədə çox iş görməsi, onun güclü sahə olması, bu isə sahəni xarakterizə edən parametrin - gərginliyin böyük olması deməkdir. Gərginlik « U » işarə olunur və kimi təyin olunur. Əgər olarsa, onda U = A olar. Deməli, sahənin gərginliyi - vahid müsbət yükün sahənin hər hansı 2 nöqtəsi arasında hərəkəti zamanı görülən işə bərabər kəmiyyətdir. BS - də (volt) - dur . 1 - elə sahənin gərginliyidir ki, həmin sahədə 1 yükün hərəkəti zamanı 1 iş görülmüş olsun. Elektrik gərginliyini ölçən cihaz voltmetr adlanır. Dövrədə voltmetrin şərti işarəsi kimidir. Voltmetrin quruluşu, eyni ilə ampermetrin quruluşu kimi, cərəyanın maqnit təsirinə əsaslanıb, lakin voltmeter ardıcıl birləşmiş dövrənin istənilən yerinə qoşula bilməz, çünki bu cür dövrənin ayrı - ayrı yerlərində elektrik gərginliyi eyni olmur. Görəcəyik ki, paralel qoşulmuş budaqların uclarındakı gərginlik eyni olur. Ona görə də Şəkil 174. voltmetr gərginlik ölçüləcək yerə paralel qoşulur (şəkil 174). Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|