Ebedi dönüş mitosu
Yüklə 3,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| İkinci Bölüm
ZAMANIN YENİDEN DOĞUŞU YIL, YENİ YIL, KOZMOGONİ Burada "Zaman'ın yeniden doğuşu" başlığı altında grup landırılan ayin ve inanışlar sonsuz çeşitlilik arzetmektedir ve bunları tutarlı, bütünlüklü bir sisteme uyarlama imkanı konusunda hiç de hayale kapılmıyoruz. Her hal-ü karda eli nizdeki denemenin ne bu yeniden doğuşun aldığı tüm biçimleri ortaya koymak ne de bunların morfolojik ve tarihsel analizini yapmak gibi bir amacı var. Bizim amacımız takvimin nasıl oluşturulduğunu ya da çeşitli halkların "yıl” anlayışlarını kavrayabilecek bir sistem oluşturmanın mümkün olup olma dığını keşfetmek değil. İlkel toplumlarda Yeni Yıl tüm toplu luk için yeni hasat üzerindeki tabunun kaldırılmasına eş değerdir. Böylece hasat tüm topluluk için yenilebilir ve kul lanılabilir, hale gelir. Farklı mevsimlerde, ayrı zamanlarda olgunlaşan birden fazla tür tahıl veya meyva ekimi yapılan yerlerde kimi zaman birden fazla Yeni Yıl bayramı olduğunu görüyoruz1. Bu, zaman bölümlerinin yiyecek rezervlerinin ye nilenmesini düzenleyen ritüeller, yani bir bütün olarak toplu luğun hayatının sürekliliğini sağlama bağlayan ritüeller ta ralından belirlendiği anlamına geliyor. (Bu, sözkonusu ritüel lerin ekonomik ve toplumsal hayatın yalın refleksleri olduğu 61 gibi bir sonucu haklı çıkarmaz: geleneksel toplumlarda "eko nomik" ve "toplumsal" kavramları, modern Avrupalı'nm on lara verme eğiliminde olduğundan çok farklı anlamlar taşı maktadır.) Zaman birimi olarak güneş yılının kabul edilmesi Mısır kaynaklıdır. Diğer tarihsel kültürlerin çoğunluğunda - ve belli bir döneme kadar M ısır'da- yıl, aynı zamanda hem güneş hem ay takvimine dayalı, 360 günlük (yani, her biri 30 gün olan 12 aylık) ve beş artık günün eklendiği bir yıldı.2Zuni Kırılderilileri aylara "yılın adımları", yıla ise "zamanın ge çişi" adını veriyorlardı. Yılın başlangıcı gerek ülkeden ülke ye gerekse dönemden döneme değişiyor, bayramların ritüel an lamlarının tekabül ettiği varsayılan mevsimlere uyması için sürekli takvim reformları yapılıyordu. Ancak, ne Yeni Yıl'ın başlangıcındaki istikrarsızlık ve es neklik (Mart-Nisan, 19 Temmuz - eski Mısır'da olduğu gibi— Eylül, Ekim, Kasım-Aralık), ne de bir yıla farklı halklarca atfedilen farklı uzunluklar tüm ülkelerde zamanın bir döne minin sonu ve yeni bir döneminin başlangıcına verilen önemi azaltabiliyordu. D olayısıyla, kolaylıkla anlaşılacağı gibi, sözgelimi Afrika'daki Yorubalarm yılı, kuru ve yağışlı mev sim diye ikiye bölmeleri ve bir haftayı sekiz gün sayan Ba- kololara karşı beş günlük hafta hesabı yapmaları; veya, Ba- rundilerin bir yılı ay takvimine göre hesaplayıp sonunda onüç aylık bir yıl elde etmeleri, ya da, Ashantilerin her ayı on (ya da dokuz buçuk) günlük iki döneme bölmeleri bizim için fazla önem taşımıyor. Bizim için asıl önemli olan her yerde biyo- kozmik ritmlere dayalı ve daha büyük bir sistemin -periyo dik arınmalar (örneğin temizlenme, oruç, günah çıkarma vb.) sistem inin- bir parçasını oluşturan bir zamansal periyodun başlangıcıyla bitişi ve yaşamın periyodik yenilenişi kavra mının bulunmasıdır. Periyodik yenilenmeye duyulan bu ih tiyaç bize, kendi başına dikkate değer görülmektedir. Yine de birazdan sunacağımız örnekler bize daha da önemli birşeyi, yani, zamanın periyodik yenilenmesinin az veya çok açık bir şekilde ve özellikle yazılı tarih dönemi medeniyetlerinde - 62 yeni bir Yaratılış'ı, yani, kozmogonik eylemin tekrarlanırını varsaydığını gösterecektir.Ve bu periyodik yaratılış, yani zamanın devreyi yenilenmesi anlayışı "tarih in ilga edilişi sorununu, bu denemede asıl konumuz olan sorunu ortaya koy m aktadır. _ Etnografi ve dinler tarihine aşina olan okurlar periyodik törenlerden oluşan tüm bir dizinin öneminin farkındadırlar, bu törenleri iki ana başlık altında toplayabiliriz: (1) ifritlerin, hastalıkların ve günahların yıllık olarak kovulması, (2) Ye ni Yıl'dan önceki ve sonraki günlerin ayinleri. Sir James George Frazer Altın D al'm Günah Keçisi başlıklı bölümünde, kendi tarzıyla, iki kategoride de yeterince örnek sunmak tadır. Bu belgeleri aşağıdaki sayfalarda tekrarlamamız mümkün değil. Kaba hatlarıyla, cin, hastalık ve günah kov ma törenleri şu unsurlara indirgenebilir: oruç, adak ve arındırmalar, ateşi söndürme ve törenin ikinci kısmında dik katle yeniden yakma; gürültü, haykırışlar, dumanlar (kapali mekanlarda) ve ardından görültü patırtı çıkararak köyde dolaşma yöntemiyle ifritleri kovma; bu kovma, tüm toplu luğun hatalarının yüklendiği düşünülen bir hayvan ("günah keçisi" diye okuyun) veya bir insanın. (Mamurius Venturius diye okuyunuz) yaşadığı bölge sınırlarının dışına ayinsel ola rak gönderilmesi şeklinde olabilir (İbraniler ve Babilliler günah keçisini "çöle" sürerlerdi). Çoğu zaman iki grup arasında törensel kavgalar, kollektif orjiler veya (ataların, tanrıların, vb. ruhlarını temsil eden) maskeli adamların geçit alayları da düzenlenmektedir. Bir çok yerde hala süren inan ca göre bu tezahürler sılasında ölülerin ruhları yaşayanların evlerine doğru gelir, yaşayanlar tarafından saygıyla karşıla nıp birkaç gün onurlandırıldıktan sonra geçit alayıyla köyün sınırına götürülür veya dışarı çıkarılırlar. Genç erkeklerin to pluluğa katılma törenleri de bu zamanlarda yapılır (Japon- lar, Hopi Kızılderilileri, bazı Hint-Avrupa kökenli halklar ve diğerleri arasmda böyle olduğuna dair kesin kanıtlara sa hibiz; bkz. aşağıdaki sayfalar). Hemen hemen her yerde 63 ifritlerin, hastalıkların ve günahların kovulması Yeni Yıl. bayramı ile çakışır ya da aynı döneme denk gelir. Doğal olarak, bütün bu unsurları açıkça bir arada bulduğu muz pek nadirdir; bazı toplumlarda ateşin söndürülmesi Ve yeniden yakılması töreni ağırlık taşır, bazılarında ifrit ve hastalıkların maddeten (gürültü ve şiddetli jestlerle) kovul ması; bazılarındaysa insan veya hayvan biçimindeki günah keçisinin sürülmesi. Ama tüm törenin anlamı, tıpkı onu oluş turan unsurların her birinin anlamı gibi, yeterince açıktır: za manın bağımsız birimlere, "yıllara" bölünmesi sırasında be lirli bir zaman aralığının sona ermesi ve başkasının başlaması yanında geçmiş yılın ve geçmiş zamanın da yokedilişine tanık oluruz. Ayinsel arınmaların anlamı da budur: bireyin ve tüm topluluğun günah ve hatalarının silinmesi, yokedilm esi - sadece bir "saflaştırma" değildir bu. Yenidendoğuş adından anlaşıldığı gibi yeniden doğmaktır. Bir önceki bölümde zikre dilen örneklerle şimdi inceleyeceklerimiz günah, hastalık ve ifritlerin bu yıllık kovuluşu, temelde mitsel ve ilksel zamanı, "an" zamanı, Yaratılış ”kertesi”nin zamanını -b ir anlık bile olsa- yeniden kurma çabasıdır. Her Yeni Yıl zametnin baştan başlaması, yani kozmogoninin bir tekerrürüdür. İki grup ara sındaki ayinsel kavgalar, ölülerin ziyareti, Saturnalia ve or- jiler -birazdan açıklayacağımız nedenlerden ötürü- yılın sonu ve Yeni Yıl beklentisinde kaostan kozmosa geçişin mitsel anı nın tekerrürünün bulunduğunu göstermektedirler. Babillilerin Yeni Yıl töreni, akitu bu itibarla yeterince açıklayıcıdır. Akitu ilkyaz dönümünde, Nisan ayında olduğu kadar güz döneminde, Tisrit (surru, "başlamak” kelimesinden gelmektedir) de kutlanabiliyordu. Kutlama tarihleri değişse de bu törenin eskiliği kuşku götürmez. İdeolojisi ve ayinsel yapısı Sümer dönemine dek uzanmaktadır ve akitu sistem inin Akadlar döneminden beri varolduğu ortaya konmuştur.3 Bu kronolojik ayrıntılar önemsiz değil; bir hükümdarın önemli bir rol üstlendiği ve dolayısıyla tanrının yeryüzündeki oğlu ve vekili sayıldığı, bu şekilde doğanın ritmlerinin düzenliliği ve H A tüm toplumun refahından sorumlu olduğu "tarihsel" medeniy etlerin en eskisine ilişkin belgelerdir söz konusu olan. Do layısıyla, Yeni Yıl töreninde de önemli bir rol oynadığını öğ renmek şaşırtın olamayacaktır; zamanın yenidendoğuşunu sağlama görevi onun üstüne düşmektedir. Oniki gün süren bu akitu töreni sırasında Yaratılış destanı olarak niteleyebilceğimiz Enuma eîiş Marduk tapınağında, ardarda bir kaç kez törenle okunurdu. Böylece Marduk ile de niz canavarı Tiamat arasındaki döğüş yeniden canlandırılırdı -döğüş in illo tempore olmuş ve tanrının nihai zaferiyle kaosa son vermişti.4 Marduk Tiamat'ın parçalanmış bedeninden koz mosu, ve Tiamat'ın Yazgı tabletlerini emanet ettiği ifrit Kin- gu'nun kanından insanı yaratır ( Enuma eliş, VI, 33)s. Yara- tılış'ın bu anılışının aslında kozmogonik eylemin yeniden gün celleştirilmesi olduğu, tören sırasında okunan formüller ve ya pılan ayinlerden anlaşılmaktadır. Tiamat ile Marduk ara sındaki kavganın iki grup oyuncu tarafından canlandınldığı bir tören de vardır ki bu Hititler'de (gene bir dramatik, Yeni Yıl senaryosu çerçevesinde), Mısırlılar'da ve Ras Samra’da da görülmektedir.7 iki grup oyuncu arasındaki mücadele sadece Marduk ile Tiamat arasındaki ilk çalışmayı anmakla kalmaz; kozmogo niyi, kaostan kozmosa geçişi tekrarlar, güncelleştirir. Mitsel olay o andadır: "Tiamat'ı yenmeyi sürdür-sün ve günlerini kısaltsın!" diye bağırır kutlayanlar. Kavga, zafer ve Ya ratılış tam o anda olmaktadır. "Yazgılar Şenliği" denilen, ve gelecek oniki ayı yarat maya eşdeğer bir şekilde (az veya çok açıkça diğer gelenek- lerce de korunmuş bir ayinle, bkz. aşağıda) yılın oniki ayının her birinin nasıl geçeceğini gösteren belirtilerin saptandığı ve kehanetlerin yapıldığı Zagmuk adlı bayram da aynı akitu törenleri çerçevesindedir. Marduk'un cehenneme inişine (tanrı "dağın" ayni cehennem bölgelerinin tutsağı olmuştu) tüm top luluğun katıldığı bir ağıt ve oruç dönemiyle, burada giremeye ceğimiz büyük bir karnaval sisteminin bir parçasını oluşturan 65 bir ayin olan kralın "aşağılanması" vardı. Bir günah keçisi aracılığıyla kötülük ve günahların kovulması da ayru dönem de oluyordu. Devre, tanrının Sarpanitu ile yaptığı kutsal ev lilikle, kral ve bir kutsal nedime tarafından tanrıçanın oda sında yeniden üretilen kutsal evlilikle son buluyor ve buna da bir kollektif orji dönemi denk düşüyordu. Gördüğümüz gibi, akitu bayramı geçmiş zamanın yokedil- mesini, ilk kaosun yeniden kurulmasını ve kozmogonik eyle min tekrar edilmesini amaçlayan bir dizi dramatik unsurdan oluşmaktaydı: ' 1. Törenin ilk safhası Tiamat'ın egemenliğini temsil et mekte ve dolayısıyla Yaratılış öncesi döneme geri gidişi ifade etmektedir; tüm biçimlerin, başlangıcın denizsi uçuru munda, ap su ’d a içiçe geçmiş olduğu varsayılmaktadır. Bir "karnaval" kralının tahta çıkarılması, g erçek . hükümdarın "aşağılanması", tüm toplumsal düzenin başaşağı çevrilmesi (Berossus'a göre köleler efendi oluyordu, vb.) - her bir özellik evrensel bir kargaşayı, düzen ve hiyerarşinin ilgasını, ”orji"yi, kaosu ifade etmektedir. Yeni ve yeniden doğmuş bir insan türüne yol açmak için tüm insanlığı yokeden bir "tufan"a tanık olduğumuz söylenebilir. Buna ek olarak, Gılgamış Des- tanı'nın XI. tabletinde sürdürülen Tufan geleneği, Utna- piştim'in Tufan'dan korunmak için inşa ettiği gemiyi suya in dirmeden önce "Yeni Yıl gününde" (akitu ) bir bayram düzenlediğini söylemiyor mu? Bu tufan öğesini - kimi zaman sadece su öğesini - başka bazı geleneklerde de göreceğiz. 2. In illo tempore, yılın başlangıcında gerçekleşen dün yanın y aratılışı böylece her yıl yeniden gerçekleş- tirilm ektedir. 3. insan bu kozmogonik uğraşa, küçültülmüş ölçekle de ol sa, doğrudan katılmaktadır (Maruk ile Tiamat'ı temsil eden iki grup oyuncu arasındaki m ücadele; Zimmeman ve Reitzenstein'm yorumuna göre, belirli durumlarda kullanan "gizemler”); bu katılma, bir önceki bölümde gördüğümüz gibi, 66 onu mitsel zamana aklamakta, kozmonogiyle çağdaş kılmak tadır. 4. "Yazgılar Şenliği"nde her ayın ve günün "yazgısının" belirlendiği bir yaratılış formülüdür. . 5. Kutsal evlilik dünya ve insanın "yeniden doğumu"nun somut gerçekleşmesidir. _ Babil Yeni Yılı’nm ayin ve anlamının muadilleri Eski Do ğu dünyasında da bulunmaktadır. Bunlardan bir kaçını geçer ken belirttik, ancak bu liste örneklerin ttimünü içermekten uzaktır. H o llan d alI aratırmacı A.J. VVensinck hakettiği il giyi çekemeyen dikkate değer bir incelemesinde Sami dünya sındaki çeşitli mitsel-törensel sistemler arasındaki simetriyi göstermiştir; bu sistemlerin hepsinde, her yıl kaosa, ve ardın dan gelen yeni yaratılışa dönüş fikrinin merkezi bir yer tut tuğunu görüyoruz.9 Wensinck Yeni Yıl ayinlerinin kozmik ka rakterlerini doğru biçimde ortaya koymuştur (bu ritüel-koz- mik anlayışın "kökeni"ni bitkilerin yeşermesinin ortaya çıkı şı ve sona erişi şeklindeki periyodik seyirlik içine yerleştir meye çalışan teorisine ilişkin tüm itirazlarımız saklıdır, ger çekte, "ilkellere göre doğa bir tanrı tezahürü", "doğa yasa ları" ise tanrının varoluş tarzının görünüşüdür). Tufan ve genel olarak su unsurunun şu veya bu şekilde, Yeni Yıl ayininde var olduğu, bu vesileyle yapılan tanrılar onuruna sıvı adakları Yüklə 3,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|