ƏFSƏr sadiqov
Yüklə 1,88 Mb.
|
130. GATT-da xüsusi hallarda qeyri-tarif maneələrindən biri kimi kəmiyyət məhdudiyyətlərinin tətbiqinə də yol verilir. GATT-ın XIII maddəsinə uyğun olaraq GATT-da yol verilən kəmiyyət məhdudiyyətləri diskiriminasiyasız tətbiq edilməlidir. Əgər kəmiyyt məhdudiyyəti (kontingetləndirmə) sistemi idxala lisenziya qoyulması əsasında fəliyyət göstərirsə, belə lisenziya diskiriminasiya əsasında verilməlidir. Daha əlverişlilik prinsipinin klauzulası Dünya Ticarət Təşkilatının bütün üzvləri arasında razılaşdırılmış əmtəə güzəştlərinə avtomatik və dərhal təsir etdiyi kimi bütün ticarət güzəştlərindən geri şəkilmələrə də eyni halda təsir edir. Daha əlverişlilik prinsipinin (çoxtərəfli əsasda) gömrük-tarif sahəsində tətbiqi onun faktiki olaraq bu sahədə imperativliyinə gətirib çıxarır. 131. Dünya Ticarət Təşkilatının müqavilələr sistemində tətbiq edilən digər müqavilə-hüquqi prinsipi milli rejim prinsipidir. GATT-ın III və GATS-ın XVI maddəsinə əsasən milli bazara idxal edilmiş xarici əmtəələrə münasibətdə milli istehsalçıların əmtəələrinə tətbiq olunan rejimdən və əlverişli olmayan rejim tətbiq olunur. Milli rejim prinsipi idxal mallarına münasibətdə diskriminasiyanı qadağan etməklə rəqabət prinsipini təşviq edir. İlk dəfə GATT çərçivəsində əmtəələrlə ticarətə tətbiq edilən prinsip, sonradan Dünya Ticarət Təşkilatının digər, əqli mülkiyyət, xidmətlərlə ticarət və investisiyaların ticarət aspektləri ilə bağlı sazişlərdə də təsbit edilib. Daxili vergi və yığımlar, həmçinin qanun və qaydalar idxal olunan əmtəələrə elə tətbiq edilməlidir ki, bu zaman milli əmtəələrin, daxili bazarın mühafizə olunması təəssuratı yaranmasın. GATT milli bazarda yerli əmtəələrə nisbətən xarici əmtəələrə daha güzəştli şərtlərin verilməsini qadağan etmir, baxmayaraq ki, bu rəqabət prinsipinin pozulması olacaq. Belə olan halda müvafiq güzəşt daha əlverişlilik prinsipi vasitəsilə bütün dövlətlərə şamil edilməlidir. Milli istehsalı ağır vəziyyətdə qoymamaq üçün qanunvericiliklə güzəştli qaydalar milli sənaye üçün də tətbiq olunmalıdır. GATT milli rejimə münasibətdə istisnalar da müəyyən edilir. III və IV maddələrin müvafiq olaraq 8 və 10-cu bəndindən çıxış edərək milli rejim:
müstəsna olaraq daxili istehsala verilən subsidiya ödəmələrinə;
132. Milli rejimin əsas məqsədi milli bazarda bərabər rəqabət şərtlərinin yeradılmasının təmin edilməsidir. Eyni zamanda milli rejim konteksitində milli bazarın qorunması üçün içtimai qaydanın genişləndirilmiş təfsiri də yolverilməzdir. Bu norma ticarət dövriyyəsinə aid olan diskiriminasiya etməməyin və qeyri-proteksionist xarakterli daxili qaydaların təkminlləşdirilməsinin təminat vasitəsidir. Hər bir dövlət ticarət dövriyyəsində hər hansı bir əmtəənin daxil olunmasını maneələndirmək və yaxud ticarət dövriyyəsini öz marağına uyğun tənzimləmək hüququna, təhlükəsizlik maraqları baxımından və ictimai qaydanı nəzərə almaqla dövlət milli istehsalçılarını qorumaq üçün tədbirlər görmək səlahiyyətinə malikdir (GATT m. XX və XXI). Lakin bu tədbirlər qeyri-tarif maneələri qismində olmamalıdır. Hələ GATT-1947 dövründə bir çox dövlətlər gizli qeyri-tarif maneələrinin istifadəsi səbəbindən çoxsaylı mübahisələrlə üzləşməli oldular. Dünya Ticarət Təşkilatının üzvləri müəyyən normativ meyarlar olmadan müstəqil olaraq təhlükəsizlik maraqlarını əsas götürərək ümumi ticarət qaydasından müəyyən istisnalar da edirlər. Görülən tədbirlər siyasi maraqlarla bağlı olduğundan, onlar əksər halda diskiriminasiya xaraqterli olur. XXI maddədə istifadə olunan bəzi terminlər (məsələn, fövqəlada vəziyyət kimi) beynəlxalq ticarətin tənzimlənməsində əsasız diskiriminasion tədbirlərin tətbiqinə imkan yaradır. Buna görə də - beynəlxalq saziş qaydasında milli və beynəlxalq publik qaydanın beynəlxalq-hüquqi anlayışı formalaşdırılmalı; - müvafiq məhdudiyyətlərə yalnız milli iqtisadiyyata real təhlükə mövcud olduğu halda müraciət edilməli; - milli isehsalçıların hüquqlarının müdafiəsi baxımından müxtəlif qeyri-tarif və inzibati tədbirlərin tətbiqi yolu ilə milli istehlakçıların seçim hüququ pozulmamalıdır. Həmin tədbirlər özündə milli iqtisadi təhlükəsizliyi də əks etdirən beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizliyə qarşı yönəlməməlidir.
Dünya Ticarət Təşkilatı tələblərinə uyğun olaraq sazişlərə qoşulan dövlət tarif şərtləri haqqında protokol təqdim edir. Tarif şərtləri haqqında Protokol gömrük-tarif tənzimetmə qaydalarını müəyyən edir və həm idxalın sturukturu və həcminə, həm də hakimiyyətin fiskal siyasətinə təsir edəcək öhdəlikləri özündə əks etdirir. AR-in gömrük tarifi haqqında qanununda qeyd edildiyi kimi gömrük tarifləri dövlətin gömrük sərhəddindən keçirilən mallara tətbiq olunan gömrük rüsumu dərəcələrinin sistemləşdirilmiş toplusunu özündə əks etdirir. Gömrük tariflərinin əsasını gömrük rüsumları təşkil edir. Gömrük rüsumları qanuni olmaqla müəyyən dərəcədən artıq yüksəldilməməli və “konsolidiasiya” olunmamalıdır. Tarif tənzimetmə prinsipinə görə milli istehsalın qorunması üçün ancaq gömrük rüsumlarından və bazar mexanizmlərindən istifadə edilə bilər. Gömrük tarifi mexanizminin təkminləşdirilməsi üzərində iş əsasən iki sahədə nəzərə çarpır – rüsum dərəcələrinin konsolidasiyası, dondurulması və tarif dərəcələrinin bərabərləşdirilməsi (159). GATT-ın himayəsi altında həyata keçirilən danışıqlar nəticəsində hələ XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq tariflərin aşağı salınması prosesi getsə də, rüsumsuz və aşağı rüsumlu ticarət məkanı genişlənsə də, ciddi məsələ kimi terif problemi hələ də qəti olaraq tənzimlənmir. Belə ki, inkişafda olan dövlətlər (Meksika, Hindistan, Venesuela və d.) bir qayda olaraq yüksək tarif rüsumları müəyyən etdiyi halda inkişaf etmiş dövlətlər (ABŞ, Yaponiya Böyük Britaniya, Avropa İttifaqının dövlətləri), keçid iqtisadiyyatlı dövlətlər (AR, RF, Ukrayna və s.) orta hesabla 5-12%-lik rüsum dərəcələri müəyyən edirlər. İnkişaf etmiş sənaye ölkələrinin daxili siyasətində “qızıl qayda” fəaliyyət göstərir. Xammal və emal olunmamış məhsullara qoyulan idxal rüsumları sıfır və yaxud minimal dərəcələrlə müəyyən edilir. Rüsumlar burada əsasən iqtisadi tənzimetmə funksiyasını yerinə yetirir. Problemin həlli üçün bir sıra dövlətlərdə gömrük rüsumları haqqında qanun qəbul olunmuşdur. Avropa İttifaqında Vahid Gömrük Tarif fəaliyyət göstərir. Böyük Britaniyada idxalın tarif tənzimlənməsi sferasının əsas sənədi İnteqral tarifi hesab edilir. Bu sənəd özündə Avropa İttifaqının Vahid gömrük tarifini və statistik nomenklaturanı, həmçinin Əmtəələrin təsviri və kodlaşdırılmasının harmonizasiyalaşdırılmış sistemini əks etdirir.
Gömtük resumlarının həcmi (miqdarı) gömrük tarifindən və əmtəənin gömrük dəyərindən asılıdır. Əmtəənin gömrük qiymətləndirilməsi GATT-ın 7-ci və 6-cı maddəsinin tətbiqi haqqında Sazişlə tənzimlənir. Gömrük qiymətləndirilməsi məsələsi özünün həllini GATT-ın 1979-cu il Tokio raundu gedişində qəbul edilmiş Gömrük qiymətləndirilməsi Məcəlləsinin sonuncu redaksiyası ilə tapmışdır. Uruqvay raundunda isə Gömrük qiymətləndirilməsi Məcəlləsinə inkişafda olan dövlətlərin xeyrinə bəzi dəyişikliklər edilmişdir: heç bir dövlət gömrük qiymətləndirilməsini mövcud meyarlara əsaslanmadan həyata keçirə bilməz. Əks təqdirdə idxal edilən əmtəələrin gömrük qiymətləndirilməsi qeyri-tarif tənzimlənməsinə gətirib çıxara bilər. Gömrük qiymətləndirilməsi idxal edən əmtəə üçün bağlanmış əqdin dəyərinə uyğun reallaşdırılır. Sazişin 8-ci maddəsində bəyan edilmiş qiymətin hansı xərcləri özündə ifadə etməsi tənzimlənir. Bir qədər mübahisəli görünsə də, Saziş əmtəənin gömrük qiymətləndirilməsini milli qanunvericiliyin öhdəsinə buraxırvə bu zaman İNCOTERMS-in FOB və yaxud da CIF və ya digər müqavilə tiöi əsas götürülə bilər. Bəyan edilən qiymət gömrük orqanınada çübhə yaratdığı halda həmin orqan bu halda idxal edəni məlumatlandırır. Sonuncu isə, öz növbəsində, qiymətin reallığını sübut etməlidir və zərurət yarandıqda yuxarı gömrük orqanına şıkayət etmək hüququna malikdir. Əgər əqdin qiyməti gömrük dəyərləndirilməsində istifadə edilə bilmirsə, o halda - qiymətləndirmə eyni (identik) əmtəələr üzrə əqdlərin qiymətinə uyğun müəyyən edilir; - əgər öncə qeyd edilən hal da nəticə verməzsə analoji (qismən oxşar) əmtəələr üzrə əqdlərin qiyməti əsas götürüləcək. Qeyd edilən hallarda da qiymətləndirməni müəyyən etmək mümkün olmadıqda əmtəənin ilk daxili satışda kommersiya əsasında realiəzə və ya özündə xərcləri və mənfəəti əks etdirən hesablaşma qiyməti qəbul edilə bilər. Sonuncu variant kimi əmtəənin gömrük qiymətləndirilməsində əmtəənin idxal ölkəsində satış qiyməti əsas götürülə bilər. Gömrük qiymətləndirilməsində yerli əmtəələrin analoji qiymətlərinin əsas götürülməsi qadağan edilir (m.VII, 2a).
Qeyri-tarif maneəsi kimi proteksionizm, kəmiyyət məhdudiyyəti, qiymətlə hər hansı bağlılığı olmayan idxal və ixracın kəmiyyət və keyfiyyətin yönəldən hökumət səviyyəsində keçirilən inzibati tədbirlərdir. Qeyri-tarif maneələrinin qadağan olunması prinsipindən müəyyən sferalar üçün, o cümlədən keçid iqtisadiyyatlı dövlətlər üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən sahələrdə, aqrar sektorda istisnalar müəyyən edilə bilər (QATT, m.XI, b.2). Tarif tədbirlərinin köməyi ilə tənzimetmədə şəffaflıq və mill ticarət siyasətinin açıqlığı, stabillik, xarici ticarət rejiminin proqnozlaşdırılması ticarətə dövlət müdaxiləsinin məhdudlaşdırılması, tranzitin azadlığı, preferensiya və spesifik prinsiplər Dünya Ticarət Təşkilatı hüququnu formalaşdıran digər sazişlər də, o cümlədən GATS, TRİPS və d. müqavilələrdə təsbit edilib.
GATT, TRIPS və GATS dünaya ticarətinə daha çox təsir edən və dünya ticarət sisteminin əsasını təşkil edən Dünya Ticarət Təşkilatının daha əhəmiyyətli fundamental sazişlərinə aiddir. 137. GATS-ın önəmliyi ondadır ki, GATT-47 xidmət sektoruna toxunmamışdı. II Dünya müharibəsindən sonra xidmətlərin beynəlxalq ticarətinin liberallaşdırılması məsələləri ilə İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının sələfi Avropa İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı məşğul olmuş və 1951-ci ildə Görünməyən cari əməliyyatların liberallaşdırılması Məcəlləsini qəbul etmişdi. XX əsrin 80-cı illərində GATT çərçivəsində Uruqvay raundunda danışıqların predmetinə daxil edilən xidmətlərlə ticarət nəticə etibarilə 1995-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minən QATS-ın işlənib hazırlanmasına gətirib çıxarır. 138. GATS-ın hazırlanması gedişində GATT katibliyi BMT tərəfindən işlənib hazırlanmış Əsas məhsulların ilkin təsnifatı əsasında özünün Xidmətlərin Sektorial Təsnifat Vərəqini (Services Sektoral Classification List) işləyib hazırlayır. Həmin sixemdə 161 növdə bütün xidmətlər 12 sahəyə ayrılır: 1) işgüzar xidmətlər (46 növ); 2) rabitə xidmətləri (25 növ); 3) tikinti və texniki xidmətlər (5 növ); 4) distribütor xidmətləri (5 növ); 5) təhsil sahəsində xidmətlər (5 növ); 6) ətraf mühitin mühafizəsinə görə xidmətlər (4 növ); 7) maliyyə, sığorta və bank xidmətləri (17 növ); 8) sosial təminat və sağlamlığın mühafizəsi xidmətləri (4 növ); 9) turizm, səyahət (2 növ); 10) istirahətin təşkili, mədəniyyət və idman xidmətləri (3 növ); 11) nəqliyyat xidmətləri (33 növ); 12) digər xidmətlər. GATT-ın Təsnifat Vərəqi xidmətlərin məzmununu açıqlmadığı üçün hər sektor və yarım sektor üzrə BMT-nin təsnifat kodundan istifadə edilir. GATS Dünya Ticarət Təşkilatının ümumi rejimində öz “avtonomluğunu” saxlayaraq Dünya Ticarət Təşkilatının digər normaları ilə kolliziyanın yarandığı halda xüsusi tənzimetmə aktı kimi çıxış edir. 139. Əmtəələrin ticarətdən fərqli olaraq xidmətlərlə ticarət görünməyən ticarət kimi diqqəti cəlb edir. Bel ki, əksər hallarda xidmətlər gömrük orqanlarının nəzərinə çarpmadan sərhədi keçir. Əmtəələrin ticarətində bizi ilk növbədə, əmtəənin özü maraqlandırır. Istehsalçılar çoxt vaxt diqqət mərkəzində olmasa da, maddi nəticəni əldə edirik. Bunun əksinə olaraq, xidmətlər satılarkən müxtəlif vasitələrlə tədarük olunan fəaliyyətin özü və yaxud da “proses”in ticarəti diqqət mərkəzinə gəlir. GATS tənzimetmə predmetinə görə dövlət hakimiyyəti funksiyalarının həyata keçirilməsi ilə bağlı, təbii monopoliyalar üzrə (ədalət mühakiməsinin və yaxud polis, poçt funksiyalarının həyata keçirilməsinə görə) xidmətlər istisna olmaqla, bütün növ xidmətlərə şamil edilir. Dövlət funksiyalarının yerinə yetirilməsi ilə bağlı xidmətlər GATS-ın I maddəsinin 3-cü bəndində qeyri-kommersiya əsasında, bir və ya bir neçə xidmət tədarükçüsü arasında rəqabət şərtləri olmayan xidmətlər kimi müəyyən olunur. Dövlət sığorta, bank əməliyyatçısı, elektirik enerjisinin tədarükçüsü, telekommunikasiya şəbəkəsinin operatoru qismində kommersiya xidmətlərini təqdim etdikdə GATS-ın fəaliyyəti bu xidmətlərə şamil edilmir. GATS çərçivəsində xidmətlərin göstərilməsinin dörd üsulu fərqləndirilir: - Dünya Ticarət Təşkilatının bir üzvünün ərazisindən istənilən digər üzvünün ərazisində təranssərhəd (sığorta, nəqliyyat, rabitə və s.) xidmət; - Dünya Ticarət Təşkilatının üzvlərinin birinin ərazisindən digər üzvlərinin ərazisində xidmət istehlakçısına təqdimat (fiziki şəxsin xarici bankda hesab açması, turist kimi fəaliyyət göstərməsi və s.); - Dünya Ticarət Təşkilatının üzvlərindən birinin digər üzvün ərazisində kommersiya iştirakı (kommersiya nümayəndəliyinin, hüquqi şəxsin nümayəndəliyinin və s. təsis edilməsi); - Dünya Ticarət Təşkilatının üzvlərindən birinin, fiziki şəxsinin (həkimlərin, vəkillərin və b. bir qayda olaraq müvəqqəti əsasda) Dünya Ticarət Təşkilatının istənilən digər üzvünün ərazisində xidməti başa düşülür (m.I, b.2). Xidmət tədarükü gömrük sərhəddini keçərkən, ixrac faktı istisna olmaqla onun gömrükdə keçidini də müəyyən etmək mümkün olmur. Xidmət göstərilməsi bir-neçə variantla həyata keçirilir: - birinci variantda, xidmət tədarükçüsünün transsərhəd hərəkəti bir qayda olaraq müqavilə bağlamaq məqsədi ilə potensial xarici istehlakçı üçün məlumat formasında elektron rabitə və poçt ilə həyata keçirilir; - ikinci variant, xarici istehlakçının xidmətlərindən istifadə etmək üçün xidmətçi özünün yerini fiziki baxımdan dəyişərək təklif etdiyi xidmətləri əhatə edir; - üçüncü variant isə, daimi mövcud olan hüquqi şəxs vasitəsi ilə istehlakçıya təklif olunan xidmətləri əhatə edir; - nəhayət, dördüncü variant xidməti təklif edən vətəndaşı olduğu ölkənin hüdudlarından kənara çıxarmaqla təqdim etdiyi xidmətləri əhatə edir. 140. Xidmətlə ticarətin özünəməxsusluğu ondan ibarətdir ki, tarixən bu sfera dövlətin birbaşa müdaxiləsinin üstünlük təşkil etdiyi sahədir. Ənənəvi olaraq həmin sferada idarəçilik nəzarəti milli şəxslərə mənsub olub. Buna misal olaraq, bir çox dövlətlər, xüsusən də, inkişaf etmiş dövlətlər nəqliyyat sferasını inkişaf etdirmək üçün özünün rezidentlərinə əmtəələrin alınmasında FOB (Free on board – göyərtədə, bortda sərbəstlik) şərtilə müqavilə bağlamağı təşviq edirlər. Bu zaman xarici satıcı özünün nəqliyya və d. infrastruktur xidmətlərini təklif etməkdən məhrum olur. 141. Xidmət sferasında liberallaşdırma dərəcəsi əmtəələrin istehsalı və satışı sferasına nisbətən daha zəifdir. Bu da, əsasən istehlakçıların, əhalinin mühafizəsi, ümumi qaydanın müdafiəsi ilə bağlı olaraq spesifik dövlət tənzim etməsini tələb edir. Problemin bu aspektdə həlli üçün GATS Dünya Ticarət Təşkilatının bütün üzv dövlətlərinə münasibətdə bərabər səviyyədə çıxış edir və Təşkilatın hüquq sisteminin digər normalarından fərqlənir. GATT və təşkilatın digər müqavilə normalarında inkişafda olan ölkələrə preferensiya rejiminin verilməsi ifadə edildiyi halda, GATS-da prinsipial olaraq belə bir xüsusi rejim nəzərdə tutulmamışdır və GATS formal olaraq bütün iştirakçı dövlətlərə münasibətdə prefensial mövqedən çıxış edir ki, bu da YBİQ institutuna, onun tələblərinə müvafiq olmayan və əslində qeyri-preferensial təsir yaradır. Buna baxmayaraq, GATS normaları inkişafda olan ölkələrin xidmətlərlə ticarətini təşviq edən müəyyən tövsiyə xaraqterli, həmçinin daha az inkişaf etmiş ölkələr üçün xüsusi üstünlüklər nəzərdə tutan normalar da təsbit edir (m.IV, b.1; 3). 142. İnkişafda olan ölkələrin iqtisadi birliklərinə münasibətdə, GATS belə birliklər çərçivəsində xidmət sferasında onların fiziki və hüquqi şəxsləri üçün daha əlverişli rejim təqdim edir və bu qayda inkişaf etmiş dövlətlərin şəxslərinə şamil edilmir. Xidmət bazarı bir qayda olaraq inkişaf etmiş dövlətlərə məxsus olduğundan və burada ciddi proteksionizm, hətta açıq diskiriminasiya II maddədə nəzərdə tutulan güzəştlərin keçid iqtisadiyyatlı dövlətlər üçün də genişləndirilməsini zəruri edir. 143. Dünya Ticarət Təşkilatının digər sazişləri kimi GATS da demək olar ki, beynəlxalq xidmətin əsas növlərindən biri olan əmək xidməti, işçi qüvvəsi bazarından yan keçir. Bu sahədə beynəlxalq hüquq normalarının (Beynəlxalq Əmək Təşkilatının konvensiyalarının) mövcudluğu və Beynəlxalq Əmək Təşkilatı (International Labour Organisation – ILO) ilə Dünya Ticarət Təşkilatı arasında hüquqi əməkdaşlıq GATS çərçivəsində ümumi əmək bazarının tənzimlənməsi istiqamətində məhdud xaraqterli normaların qəbuluna səbəb olub. Buna baxmayaraq müəyyən kateqoriya peşə sahiblrinin xidmətinə xüsusi diqqət verilir. Belə ki, 1995-ci il Fiziki şəxslərin yerdəyişməsi haqqında GATS-a III Protokol əsasən “ağ yaxalıqlı” ali təhsil, mühasibat, hüquqi xidmət sferasında çalışan şəxslərin xidmətinin beynəlxalq istifadəsi imkanını ifadə edir. Müvafiq xidmətlər də yalnız - lisenziya qaydasında; - qəbul edən dövlətdə kommersiya fəaliyyətini həyata keçirməklə bağlı öhdəliyi olmadan və əmək müqaviləsi bağlamaqla; - xidmətlər haqqında sazişdə nəzərdə tutulan çərçivədə və; - bir qayda olaraq 3 ildən artıq olmayan müddətdə həyata keçirilə bilər.
Belə olan halda, milli xidmət sahiblərinə nisbətdə xaricilərə ayrı-seçkilik tətbiq edilə bilər. Eyni zamanda əgər dövlət milli xidmət sahiblərinin xeyrinə rəqabət şərtlərini dəyişdikdə xaricilərə milli rejim tətbiq edilməyə bilər (m. XVI, b.3). 146. GATS-da heç bir istisna olmadan təsbit olunan prinsip transparentik (şəffaflıq) prinsipidir. Saziş hər bir üzv dövləti məcbur edir ki, mövcud qanunvericilik vəziyyəti ilə bağlı Dünya Ticarət Təşkilatının digər üzvlərini məlumatlandıran ixtisaslaşdırılmış məlumat xidməti yaratsın. Şəffaflıq üzrə öhdəlikdən istisnalara yalnçz ictimai qaydanı, konfidensial məlumatı, ya da qanuni kommersiya sirrini qorumaq hallarında yol verilir. GATS rəqabətlə bağlı məsələləri, həmçinin həmin fəaliyyəti tənzimləyən qaydalar müəyyən edir. GATS eyni zamanda xarici xidmət sahiblərinə bilavasitə hüquq təqdim edir. Bu üstünlükdən əsasən həmin bazarda həlledici mövqeyə malik olan inkişaf etmiş dövlətlərin şəxsləri faydalanırlar. Ona görə də, istər keçid iqtisadiyyatlı dövlətlər, istərsə də inkişafda olan dövlətlər Təşkilata qəbul zamanı Sazişin müəyyən etdiyi öhdəlikdən qanunauyğun qaydada yayılmaq üçün nəzərdə tutulan maksimum (10 illk) müddətdən daha artıq zamana malik olmalıdırlar. Məhz bu müddətdə həmin dövlətlər özlərinin milli xidmət sferasını yaratmaq hüququndan istifadə edə bilərlər. Məsələ ondadır ki, GATS qüvvəyə mindikdən sonra xüsusi xarici xidmət sahibləri Sazişin birbaşa tətbiq edilmə təbiətindən asılı olaraq müvafiq qaydaları yerinə yetirməyən və yaxud da kifayət qədər yerinə yetriməyən hakimiyyə orqanlarına qarşı milli məhkəmələr vasitəsilə iddia qaldıra bilərlər. Məsələnin daha çevik həlli Dünya Ticarət Təşkilatında Mübahisələrin həlli üzrə Orqana verilə bilər. Praktiki planda bu onu ifadə edir ki, GATS-ın normaları (məsələn, VI maddə) birbaşa təsirə malikdir. Xidmətlərlə ticarətə aid olan tədbirlər rasional, obyektiv və ədalətli olmalı, xidmət sahibinin hüquqlarının prosesual qaydada müdafiəsi, yəni ədalət mühakiməsinə çıxış hüququ təmin olunmalıdır. Xidmətlər üçün nəzərdə tutulan lisenziyalaşdırma və ixtisaslaşma tələbləri, texniki standartlar xidmətlərlə ticarətdə əsaslandırılmamış maneələr yaratmamalıdır. Müvafiq tələbə uyğun olaraq xidmətlərlə ticarət sferasında liberallaşdırma tədbirləri AR-də də həyata keçirilir. Belə ki, ümumi qaydanı gözləmək şərtilə müəyyən xidmət sferaları tədricən liberallaşdırmaya məruz qalmaqdadır. Əgər sığorta bazarında xarici şəxslərin iştirakı müəyyən faizlə məhdudlaşdırılırsa, əksinə bank xidmətlərində əvvəllər mövcud olmuş məhdudiyyət 2004-cü ildən ləğv edildiyindən bank qanunvericiliyi nizamnamə payında 100%-li xarici kapitallı müəssisələrin təsis edilməsinə yol verir. 2007-ci ildən müzakirəsinə başlanmış sığorta haqqnda yeni qanunvericilik də bu sahədə liberal tənzimetmə mexanizminə əsaslanır. GATS-ın həyata keçirilməsinin maddi hüquqi mexanizmlərindən biri də yeni protokolların qəbul edilməsidir. Məsələn, 1998-ci ildə Əsas Telekommunikasiya Xidmətləri üzrə Saziş (4-cü protokol) qeyd edilə bilər. Bu qayda GATS-ın daha çevik inkişaf prosesində olduğunu sübut edir.
Yüklə 1,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|