Ekologiya lotinda p65

126
1.  Suv  havzalarining  ifloslanishi  nimalar  bilan  tavsiflanadi?
2. Suvni ifloslantiruvchi moddalar qaysi guruhlarga ajratiladi? Ularga izoh
bering.
3. Yerusti suvlarining sifati va ifloslanish indeksi nimani ifodalaydi?
4.  Gidrosfera  ifloslanishining  ekologik  oqibatlari  nimalarda  namoyon
bo‘ladi?
5. Chuchuk suv havzalarining antropogen evtrofikatsiyasi hodisasiga izoh
bering.
6.  Dengiz  ekotizimlari  ifloslanishining  ekologik  oqibatlari  nimalarda  na-
moyon  bo‘ladi?
7. Yerosti va usti suvlarining kamayishini Amudaryo misolida tushuntirib
bering.
8. Hozirgi Orol dengizidagi ekologik vaziyatga baho bering.
9. Orolbo‘yi hududida vujudga kelgan  ekologik vaziyatni baholang.
10. Orol dengizi va Orolbo‘yidagi ekologik vaziyatning atrof-muhitga salbiy
ta’sir  darajasini  pasaytirish  borasida  yaqin  kelajakda  qanday  chora-
tadbirlar  amalga  oshirilishi  lozim?
15-bob. LITOSFERAGA (TUPROQQA)
ANTROPOGEN TA’SIRLAR
Biosferaning  mineral  asosi  hisoblangan  litosferaning  yuqori
qismi eng ko‘p va katta antropogen ta’sirga duchor bo‘lgan. Ma-
salan, umumlashgan hisob-kitoblarga ko‘ra, XXI asr boshlanishiga
qadar litosferani qayta o‘zgartirish jarayonida undan 125 mlrd t
ko‘mir,  32  mlrd  t  neft,  100  mlrd  t  boshqa  foydali  qazilmalar
qazib olingan. 1500 mln ga yer haydalgan, 20 mln ga yer bot-
qoqlashgan, 2 mln ga yer eroziyaga uchragan, jarliklar 25 mln.ga
ko‘paygan.  Òerrikonlar  (konlardan  chiqqan  yaroqsiz  jinslar
uyumi) balandligi 300 m.ga yetgan bo‘lsa, oltin koni shaxtalari
4  km,  neft  quduqlari  6  km  chuqurlikka  cho‘zilgan.  Keltirilgan
misollar  shundan  dalolat  beradiki,  litosferaning  ustki  va  ostki
qismlari  «ilma-teshik»  qilinib,  barqaror  relyef  shakllari  kuchli
morfologik o‘zgarishlarga uchragan.
?
NAZORAT SAVOLLARI

---

127
Demak,  yer  po‘sti  yuzasi  va  yer  ostining  texnogen  buzilishi
muayyan hududlarda butun boshli biotsenozlarning  yo‘qolishiga
olib kelgan.
Òuproq  —  atrofdagi  tabiiy  muhitning  eng
muhim tarkibiy qismlaridan biri. Òuproqning
asosiy ekologik vazifasi uning bitta umumlash-
gan ko‘rsatkichi — tuproq unumdorligida o‘z aksini topadi. Òup-
roq deyilganida yer qobig‘ining tiriklik uchun foydalaniladigan va
o‘simliklar bilan birga amal qiladigan yuzadagi unumdor qatlami
tushuniladi. Òuproqdan uning unumdorligini pasaytirmagan holda
tabiiy va madaniy o‘simliklardan hosil olish uchun foydalaniladi.
Òuproqqa antropogen ta’sirlarning asosiy turlari quyidagilardan
iborat:
1)  tuproq  eroziyasi;
2)  tuproqning  ifloslanishi;
3)  tuproqning  ikkilamchi  sho‘rlanishi;
4) cho‘lga aylanish;
5) yerlarning turli maqsadlarda ajratib berilishi.
Òuproq eroziyasi — unumdor qatlamining shamol va suv oqimi
ta’sirida buzilishi yoki olib ketilishi. Òuproq eroziyasining ikki turi
farqlanadi: shamol eroziyasi va suv eroziyasi.
Shamol eroziyasi — kichik tuproq zarralarining shamol ta’si-
rida nurashi, boshqa joyga ko‘chirilishi va to‘planishidir. Suv ero-
ziyasi — vaqtinchalik suv oqimlari ta’sirida yuza qismining yuvi-
lishi, boshqa joyga ko‘chirilishi va to‘planishidir.
Òuproqlar  eroziyasi  (yemirilishi)  tabiiy  hamda  antropogen
omillar  ta’sirida  ro‘y  berib,  tuproqlarning  biologik  va  iqtisodiy
unumdorligi pasayishi yoki yo‘qolishini anglatadi. Bu jarayon ko‘p
omilli bo‘lib, yerlarni keng ko‘lamda o‘zlashtirish, agrotexnika va
texnologiyalardan noto‘g‘ri foydalanish, chorva mollarini ortiqcha
o‘tlatish, ko‘chma qum barxanlarining paydo bo‘lishi, tuproqlar
yuza  qatlamining  yuvilishi  va  sug‘orish  natijasida  yemirilishi,
tuproqlarning zaharli va zararli moddalar bilan ifloslanishi va boshqa
texnogen  ta’sirlar  bilan  bog‘liqdir.  Sug‘oriladigan  yerlari  asosan
shamol ta’siri ostida ko‘proq deflatsiyasiga uchraydi.
Tuproq eroziyasi
yemirilishi

---

128
Yengil mexanik tarkibga ega bo‘lgan tuproqlar (qumlar, qumli
tuproqlar va h.k.) quruq iqlim yoki suv bosishi sharoitida bo‘lak-
larga oson ajralib, harakatga keladi. Bunday sharoitda tuproqqa
ishlov berishning agrotexnika qoidalariga rioya qilmaslik va yer-
larni shudgorlash natijasida qumlar (qumli tuproqlar) harakatga
kelib, ariqlar va yo‘llarni bosib qolishi mumkin. Òa’kidlash joizki,
Orol dengizining qurigan tubidan har yili atmosferaga o‘rtacha
15 million tonnadan 75 million tonnagacha tuzli changlar ko‘-
tariladi  va  Orolbo‘yi  hududidagi  ekin  ekishga  yaroqli  bo‘lgan
yerlarga tushib, ularga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Sug‘oriladigan yerlar qishloq xo‘jaligi va
iqtisodiyotni  rivojlantirish  uchun  birinchi
darajali ahamiyat kasb etadi. Cho‘l hudud-
lardagi sug‘oriladigan bo‘z tuproqlar tarkibida chirindilar miq-
dori  o‘rtacha  0,60—0,95  %  ni,  qadimdan  sug‘oriladigan  yer-
larda 0,85—1,1 % ni, o‘tloq tuproqlarda esa 1,25—1,60 % ni
tashkil etadi.
Qabul  qilingan  tasniflashga  muvofiq  tuproqlarning  unum-
dorlik darajasi bonitet ballari bo‘yicha aniqlanadi (15.1-jadval).
15.1-jadval
Òuproqlarning unumdorlik boniteti ballari
:i
r
a
l
a
fi
o
t
a
v
i
r
a
l
r
u
t
a
h
c
i
y
‘
o
b
i
g
il
r
o
d
m
u
n
u
g
n
i
n
r
a
l
q
o
r
p
u
T
n
o
m
o
y
r
a
l
q
o
r
p
u
t
n
a
d
a
h
c
a
t
r
‘
o
r
a
l
q
o
r
p
u
t
t
s
a
p
a
h
c
a
t
r
‘
o
r
a
l
q
o
r
p
u
t
i
h
s
x
a
y
r
a
l
q
o
r
p
u
t
i
h
s
x
a
y
g
n
e
r
a
l
q
o
r
p
u
t
I
a
fi
o
t
I
I
a
fi
o
t
I
I
I
a
fi
o
t
V
I
a
fi
o
t
V
a
fi
o
t
I
V
a
fi
o
t
I
I
V
a
fi
o
t
I
I
I
V
a
fi
o
t
X
I
a
fi
o
t
X
a
fi
o
t
:i
r
a
ll
a
b
t
e
ti
n
o
b
q
if
o
v
u
m
a
g
r
a
l
a
fi
o
T
1
–
0 0
0
2
–
1
1
0
3
–
1
2
–
1
3
0
4
–
1
4
0
5
6
–
1
5
0
7
–
1
6
0
0
8
–
1
7
0
9
–
1
8
–
1
9
0
0
1
Òuproqlarning  unumdorlik  balini  hisoblashda  quyidagi  me-
zonlar hisobga olinadi: tuproqning mexanik tarkibi, yerosti suv-
larining  chuqurligi,  tuproqning  sho‘rlanishi,  tuproq  tarkibidagi
Tuproq unumdorligi
va ifloslanishi

---