Ekologiya lotinda p65

129
chirindi, tuproqning ekin ekishga yaroqli holga keltirilishi va h.k.
Òuproqning unumdorlik boniteti tabiiy (dala) va laboratoriya sha-
roitidagi tekshirishlar asosida hisob-kitob qilinadi.
O‘zbekistonning o‘ziga xos tuproq-suv sharoitida sug‘orila-
digan yerlarga hamisha bir xil ekin — paxta ekish tuproqlarning
yemirilishiga olib keladi. «Paxta-bug‘doy», «paxta-sholi», «paxta-
beda» va boshqa ketma-ketlikdagi almashlab ekishlarni joriy
etish darajasining pastligi, tuproqlarga organik (mahalliy) o‘g‘it-
larning  yetarli  miqdorda  berilmasligi  tufayli  tuproqlar  unum-
dorligida jiddiy kamayish holati kuzatilmoqda. Hududda ke-
yingi 30 yil mobaynida tuproqdagi chirindilar miqdori o‘rtacha
1,3—1,5 baravar kamaygan.
Òuproqqa antropogen ta’sirlar natijasida:
1)  pestitsidlar;
2)  ma’danli  o‘g‘itlar;
3)  ishlab  chiqarish  chiqindilari;
4)  sanoat  korxonalaridan  atmosferaga  chiqarilgan  gaz  va
tutunlar;
5) neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi sodir bo‘ladi.
O‘zbekiston  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishi  jarayonida
so‘nggi 10—15 yil mobaynida pestitsidlardan foydalanish sezilarli
kamayishiga qaramay tuproqning zaharli kimyoviy moddalar qol-
dig‘i bilan ifloslanishi hamon jiddiy muammo bo‘lib qolmoqda.
Masalan, ayrim hududlarda tuproqlardan olingan namunalar tah-
liliga ko‘ra, tuproqlarning 10—12 % sanitariya-kimyoviy ko‘rsat-
kichlar bo‘yicha gigiyenik me’yorlarga javob bermaydi.
Mustaqillik  yillarigacha  faoliyat  ko‘rsatgan  qishloq  xo‘jaligi
aerodromlarining  omborlari  (shuningdek,  dalalardagi  eski  paxta
xirmonlarining  dori  omborlari)  qoldiq  pestitsidlarni  atrof-mu-
hitga tarqatadigan o‘ziga xos obyektlar bo‘lib, ular muhitni zarar-
lantiradigan asosiy manba hisoblanadi. Mazkur holatning oldini
olish  bo‘yicha  ko‘rilayotgan  chora-tadbirlarga  qaramasdan,  ha-
mon  eskirgan,  qo‘llash  taqiqlangan,  yo‘q  qilinishi  belgilangan
pestitsid vositalari aholida mavjud bo‘lib qolmoqda.

---

130
Mineral  o‘g‘itlarni  qo‘llash  qishloq  xo‘jaligi  ekinlari  hosilini
o‘rtacha 40—50 % ga oshirish imkonini beradi. Mineral o‘g‘itlar
va o‘simliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalarini qo‘llashdagi
samarasi nafaqat hosildorlikni oshirish va mahsulotni saqlab  qo-
lishda, balki qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligining sezilarli
o‘sishida ham namoyon bo‘ladi. Ayni vaqtda mineral va organik
o‘g‘itlarni pala-partish, noshudlik bilan ishlatish natijasida hosildorlik
sezilarli darajada pasayishi va atrof-muhitni ifloslantirishi mumkin.
Hududdagi asosiy ekin — g‘o‘zaning unib chiqishidan to g‘un-
chalash davrigacha 3—5 % azot va fosfor, 2—4 % kaliy moddala-
rini, butun o‘sish davrida, gullashdan to yoppasiga gullash davri-
gacha 25—30 % azot, 15—20 % fosfor va kaliy hamda yoppasiga
gullash davridan to chanoqlar yetilgunga qadar 65—70 % azot va
75—80 % fosfor va kaliy o‘g‘itlarini iste’mol qiladi. O‘zbekiston
paxtachilik ilmiy-tekshirish institutida g‘o‘za o‘g‘itlarsiz 10—
12  s/ga,  200—250  kg  azot,  140—175  kg  fosfor  va  100—125  kg
kaliy o‘g‘itlari qo‘llanilganda esa gektaridan 30—35 sentnerdan
kafolatlangan paxta xomashyosi olinishi mumkinligi allaqachon
isbotlangan. Biroq hududda o‘simliklarni oziqlantirishda mineral
o‘g‘itlardan foydalanish juda past darajada bo‘lib qolmoqda.
Hududdagi  tuproqlar  tabiiy  jihatdan  gumusga  boy  emas.
Biroq  tuproqdagi  gumusning  1  %  yo‘qolishi  qishloq  xo‘jaligi
ekinlari hosildorligini gektariga 2—3 sentner pasayishiga olib keladi.
Ko‘p  yillik  dukkakli  ekinlarni  almashlab  ekish  maydonlarining
qisqarishi  va  organik  o‘g‘itlarning  yetishmasligi  tuproqlarda  gu-
musning kamayishiga olib kelmoqda.
Dehqonchilikda gumus manbayi organik ashyolar, ya’ni chor-
vachilik chiqindisi bo‘lmish go‘ng hisoblanadi. Lekin hududda
go‘ng  manbalari  yetarli  emas.  Ayrim  ekin  maydonlarida  go‘ng
mutlaqo ishlatilmaydi yoki ishlatilsa ham gektariga o‘rtacha 2—
3 t.ni tashkil qiladi. Aslida go‘ng solishning eng maqbul me’yori
gektariga 20—30 t.ni tashkil etishi kerak. Paxta ekiladigan may-
donlarda organik  o‘g‘it  sifatida,  go‘ngdan  tashqari, o‘simliklardan
chiqqan chiqitlar (o‘simlik poyasi, paxta ko‘sagi chanoqlari va h.k.),

---

131
sanoat  chiqitlari  (paxta  tozalash,  sholi,  yog‘ochga  ishlov  berish
chiqitlari va h.k.), shuningdek, najasdan foydalanish ham zarur.
Hududlarda ularning yetarlicha zaxiralari mavjud. Organik o‘g‘it-
lar ichida eng yuqori samaralisi, bu — parranda go‘ngi hisoblanadi.
O‘zbekistonda har yili o‘rtacha 100 million tonnaga yaqin sa-
noat  chiqindilari  paydo  bo‘lib,  ularning  o‘rtacha  14  %  zaharli
hisoblanadi. Respublikamizda chiqindilarning asosiy qismi Na-
voiy, Òoshkent va Farg‘ona viloyatlarida joylashgan.
Shuningdek, uy-ro‘zg‘or, tibbiyot, ta’lim va savdo muassasalari
va bozorlardan, ko‘chalarni supurib-sidirishdan maishiy chiqindilar
to‘planadi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, to‘plangan har 10 ming tonna
maishiy  chiqindilar  bilan  birga  qayta  ishlashga  yaroqli  bo‘lgan
3600 tonna oziq-ovqat chiqindilari, 1600 tonna qog‘oz va karton
chiqindilari, 550 tonna gazlama chiqindilari, 450 tonna plastmassa
va boshqa ko‘plab mahsulotlar ham yo‘q qilinadi. Umuman, qattiq
chiqindilar tarkibida o‘rtacha 10—25 % qog‘oz-karton, 35—40 %
oziq-ovqat chiqindilari, 2—6 % yog‘och, 1—3 % metall, 2—5 %
gazlama,  1—2  %  charm,  rezina,  2—4  %  shisha,  1—2  %  tosh,
1,5—4 % plastmassa, 10—18 % boshqa jismlar mavjud bo‘ladi.
Chiqindilarni yig‘ish va tashishda yuzaga keladigan qiyinchi-
liklar va muammolar sirasiga quyidagilar kiradi:
• chiqindilarni olib ketadigan maxsus avtomobillarning yetish-
masligi, avtotransport vositalari parklarining eskirganligi;
• konteynerlar bilan yetarli darajada ta’minlanmaganlik;
• korxonalar va aholi tomonidan chiqindilarni mo‘ljallanma-
gan hududlarga noqonuniy olib chiqish va yig‘ish;
• aholi  istiqomat  qiladigan  hududlarda  chiqindixonalarning
tartibsiz  ko‘payishi va h.k.
Qattiq  maishiy  chiqindilar  miqdori  kam  hosil  bo‘lsa-da,
ularning atrof-muhit va aholi salomatligiga ta’sir darajasi hozir-
gacha yetarli o‘rganilmagan. Havo haroratining yuqori bo‘lishi
ayrim toifadagi organik moddalarning tez parchalanishiga va mik-
rofloraning, shu jumladan, kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroorganizm-
larning tezlik bilan rivojlanishiga qulay sharoit yaratadi. Shu sa-

---