Ekologiya lotinda p65
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
132 babli, qattiq maishiy chiqindilarni saqlash muddatini keskin ka- maytirish va ularni chiqarib tashlash, zarur hollarda qayta ishlash muhim muammolardan biriga aylangan. Shaharlarda bir kishi uchun toplanadigan ortacha qattiq mai- shiy chiqindilar meyorlari ishlab chiqilgan: bir kunda 1,2 kg; bir yilda 453 kg (1,1 m 3 ); eng kop miqdori kuzda kuniga 1,6 kg; eng kam miqdori qishda kuniga 0,8 kg. Shu sababli, katta shahar- larda qattiq maishiy chiqindilar toplanadigan markazlashtiril- gan punktlar tashkil etish, ularni maxsus transport vositasida tashish va zararsizlantirib qayta ishlaydigan korxonalar faoliyatini yolga qoyish tizimini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Chiqindixona-poligonlar chiqindilarni yoq qilishning eng oddiy va arzon shaklidir. Bunday poligonlar, asosan, namligi kam bolgan qum-tuproqli yerlarga joylashtiriladi. Biroq maishiy chiqindilarning kopchiligi sanitariya-gigiyena talablariga javob bermaydigan poligonlarga chiqarilmoqda va komilmoqda. Qish- loq hududlaridagi aksariyat chiqindixonalar esa qoniqarsiz ho- latda. Bunday chiqindixonalar tegishli muhandislik-himoya cho- rasi korilmagan holda tashkil etilgan, ularning atrof-muhitga yet- kazayotgan tasirini nazorat qilish esa talablar darajasida olib borilmayapti. Natijada aksariyat chiqindixonalar joylashgan may- donlarda yoqimsiz changlar paydo bolib, qolansa hidlar tarqal- moqda, yaqin suv obyektlari ifloslanib, havoga metan va boshqa zaharli gazlar ajralib chiqmoqda. Odatda, qayta ishlangan materiallar zararli va zaharli chiqindi hisoblanadi va ular notogri usullar bilan yoq qilinsa, atrof- muhit va aholi salomatligi uchun xavf tugdiradi. Zaharli chi- qindilar, jumladan, margimush, ogir metallar va pestitsidlar inson organizmida otkir va surunkali xavfli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Òez yonuvchan moddalar, jumladan, turli xil erituv- chilar va boyoqlar qoldigi esa tirik organizmlar toqimalarini shikastlantiradi. Kimyoviy faol chiqindilarga foydalanish mud- dati tugagan preparatlar va kislotalar mansub bolib, ular suv va havodagi moddalar bilan kimyoviy reaksiyaga kirishib, portlash 133 yoki zaharlovchi moddalarning paydo bolishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, ayrim toifadagi shifoxonalar chiqindilari ham aholi salomatligiga katta xavf tugdiradi. Ozbekistonda sugoriladigan yerlarning qariyb 50 foizi shorlangan. Quyi Amudaryo hududida esa, ayniqsa, Qoraqalpogiston Respublikasida shorlan- gan va kuchli shorlangan tuproqlar keng tarqalgan. Òuproqlar mahalliy tabiiy-iqlim xususiyatlaridan (bugla- nish, quruq atmosfera yoginlari va h.k.) tashqari sugorish kanallarini gidroizolatsiyasiz qurish, ekin dalalarini kollektor- zovur tizimisiz minerallashgan suv bilan meyoridan ortiq su- gorish kabi sabablar orqali ham shorlangan. Masalan, Qora- qalpogiston Respublikasida yuqoridagi omillar tasirida sugo- riladigan yerlarda tuzlarning yillik kopayishi ortacha 1030 tonna-gektarni tashkil qiladi. Ekin maydonlari sugoriladigan suvlar tarkibida tuzlarning kopayishi va tuproq shorlanishining ortishi bilan ayrim dala ekinlari hosildorligi ham keskin pa- sayadi. Xususan, Qoraqalpogiston Respublikasida songgi yil- larda paxta hosildorligi gektariga 3034 sentnerdan 1424 sent- nerga, Xorazm viloyatida esa gektariga 3941 sentnerdan 25 33 sentnerga kamayib ketgan. Dehqonchilik ishlarini tashkil etishda mineral va organik (mahalliy) ogitlardan foydalanish darajasi yildan yilga pasayib bormoqda. Bu holat dehqonchilik va ekologik muvozanat talab- lariga toliq javob bermaydi va tuproqlarning yanada yemirilishiga olib kelishi mumkin. Quyi Amudaryo hududida dehqonchilik sohasida amalga oshirilayotgan barcha islohotlarda, ayniqsa, fermer xojaliklari faoliyatida yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va sugo- riladigan yerlar unumdorligini oshirish birinchi navbatdagi vazifa bolishi lozim. Sugoriladigan yerlarning katta qismini ozan- lardan oqadigan, betonlanmagan ariqlar va kanallar suvi bosadi. Ariqlar va kanallarda suv- Tuproqning ikkilamchi shorlanishi Yerlarni suv bosishi 134 ning filtrlanishi natijasida ortacha 40 % suv yoqotiladi. Bunday kanallar va ariqlarning foydali ish koeffitsiyenti juda past bolib, 0,6 dan oshmaydi. Yerlarni sugorish (shor yuvish) davrida qishloq xojaligi ekinlari (paxta, bugdoy va h.k.) maydonlarini yer yuzasidan ortacha 11,5 metr chuqurlikda joylashgan yerosti sizot suvlari- ning kotarilishi natijasida sugoriladigan yerlarning ortacha 35 40 % ini suv bosadi. Hududda yerlarni suv bosish jarayonining oldini olish uchun: • sizot suvlari sathini pasaytirish; • kollektor-zovur tarmoqlari zichligini oshirish; • gidrotexnik inshootlarni loyqalardan tozalash, agrotexnik tadbirlarga rioya etish; • suv va yer resurslaridan oqilona foydalanishni amalga oshirish lozim boladi. Òog jinslariga antropogen tasirlarning aso- siy turlariga quyidagilar kiradi: 1) harakatsiz yuklamalar (bino va insho- otlar bosimi); 2) ozgaruvchan kuchlar (tebranishlar, silkinishlar, zarblar, portlashlar); 3) issiqlik tasiri; 4) elektrik tasirlar. Yalpi tog jinsli hududlarga antropogen tasirlar quyidagi ho- latlarda namoyon boladi: 1) opirilish-siljishlar; 2) karst hodisasi; 3) suv bosishi (yerosti suvlari sathining kotarilishi); 4) ichki geologik jarayonlar (zilzila va vulqonlar). Yerosti makoni xomashyo va energetika resurslari manbayi, ishlab chiqarish chiqindilari va zararli moddalarni komish joyi, neft, gaz va boshqa moddalar ombori, alohida muhofaza qili- nadigan hudud, texnik inshootlarni qurish muhiti hisoblanadi. Shu sababli, yer ostini ozlashtirish jarayonida atrof-muhitda roy beradigan salbiy ozgarishlarga chek qoyilishi lozim. Tog jinslariga antropogen tasirlar Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|